Hoe heb je je voorbereid op het vertalen van Dit verhaal moet goed verteld worden? Heb je bijvoorbeeld onderzoek gedaan naar Oeganda en welke rol de Oegandese identiteit van de auteur speelt?

Deze verhalenbundel was het derde boek van Jennifer Nansubuga Makumbi dat ik vertaalde, na Kintu in 2020 en De eerste vrouw in 2021. Ik had dus al eerder ‘kennisgemaakt’ met Oeganda en hoefde dat niet speciaal voor dit boek te doen. Toen ik Kintu ging vertalen, kwam ik meteen al in het eerste deel, dat in de 18de eeuw speelt – maar ook verderop – heel veel dingen tegen die ik wilde uitzoeken, dus dat ging min of meer vanzelf. Voor mij en waarschijnlijk voor veel westerse lezers is een van de grootste eyeopeners uit dat boek de rijke historie van het gebied dat nu Oeganda heet en vroeger uit een aantal verschillende koninkrijken bestond, en het feit dat de koloniale tijd daar maar zo’n klein stukje van beslaat.

Hoe verschilt het vertalen van Dit verhaal moet goed verteld worden met de vorige boeken van Makumbi? Is het makkelijker om een vertaling te maken van een auteur die je al kent?

Het is zeker prettig om meerdere boeken van één auteur te vertalen. In dit geval betekende het dat ik al bekender was met de achtergrond waartegen de verhalen zich afspelen – Oeganda, de cultuur en de manier van leven en denken van de Oegandezen – maar ook met de kenmerkende stijl van Makumbi.

Een duidelijk verschil tussen de verhalen uit deze bundel en de romans Kintu en De eerste vrouw is dat de beide romans helemaal in Oeganda zijn gesitueerd en dat er nauwelijks niet-Oegandese personages in voorkomen. De Oegandese cultuur staat centraal en de confrontatie met de westerse cultuur speelt geen rol van betekenis. De verhalen uit Dit verhaal moet goed verteld worden daarentegen spelen zich allemaal gedeeltelijk in Manchester af en draaien om de ervaringen van Oegandese migranten in Engeland of in Oeganda nadat ze zijn teruggekeerd.

De oorspronkelijke titel van deze verhalenbundel is Manchester Happened, waarin één verhaal Let’s tell this story properly heet. Waarom is uiteindelijk gekozen voor de titel Dit verhaal moet goed verteld worden voor de Nederlandse vertaling?

Ook ‘Manchester Happened’ is de titel van een verhaal uit de bundel. In het Nederlands kennen we de constructie ‘Manchester happened’ niet (‘Manchester is gebeurd’?), en daardoor is het een vrij lastig te vertalen zinnetje. De titel verwijst naar wat een van de personages antwoordt op de vraag van de hoofdpersoon:

[…] I asked, ‘Katassi, what happened to you? Why are you like this?’ She said, ‘Manchester, babe, Manchester happened. […]’

Mijn vertaling luidt:

[…] vroeg ik: ‘Katassi, hoe komt dit toch? Waarom gedraag je je zo?’ Ze zei: ‘Manchester, schat, het komt door Manchester. […]’

Het verhaal heet in het Nederlands dan ook ‘Het komt door Manchester’, maar dat is niet per se een sterke boektitel. ‘Dit verhaal moet goed verteld worden’ is daar geschikter voor. Overigens heet de Amerikaanse uitgave van deze verhalenbundel Let’s Tell This Story Properly, dus ook de Amerikaanse uitgever heeft voor dit alternatief gekozen.

Misschien ten overvloede wil ik verduidelijken dat de uitgever degene is die uiteindelijk de keuze maakt voor een titel en dat een belangrijk criterium daarbij is dat de titel het lezerspubliek zal aanspreken. De vertaler heeft daarin zeker een stem, maar een titel wordt niet simpelweg ‘vertaald’, op de manier waarop een boek wordt vertaald.

Tegen welke moeilijkheden liep je aan tijdens het vertalen van dit werk?

Wat opviel bij het vertalen was de veelheid aan termen die opgezocht moesten worden, meer dan bij de meeste romans. Ik denk dat dat inherent is aan het feit dat het verschillende verhalen zijn en niet één lang, doorlopend verhaal. Zo speelt het tweede verhaal onder zeelieden in het Manchester van de jaren vijftig, terwijl het vijfde verhaal op de moderne luchthaven van Manchester speelt. Als vertaler moet je je steeds weer in een heel andere ‘omgeving’ verdiepen.

Verder geldt voor alle boeken van Makumbi dat ze een heel eigen stijl en een eigen taalgebruik heeft. Ze gebruikt vaak zinswendingen en uitdrukkingen uit het zogenaamde Uglish, Ugandan English, een Engels dat beïnvloed is door het Luganda en de andere talen die in Oeganda worden gesproken.

En dan is er het feit dat Makumbi haar boeken schrijft met het Oegandese lezerspubliek voor ogen, niet het Britse. Dat betekent dat dingen die eigen zijn aan de Oegandese cultuur niet of nauwelijks worden uitgelegd. Zo is een belangrijk personage in het verhaal ‘Het komt door Manchester’ een vrouw genaamd Nnalongo. De ik-figuur uit het verhaal zegt dat ze niets wist van Nnalongo’s achtergrond, dat Nnalongo daar nooit iets over vertelde. Dan schrijft ze: ‘ik heb haar nog nooit horen zuchten van verlangen naar haar tweeling […].’ Als Europese lezer denk je dan dat Nnalongo de ik-figuur blijkbaar wél heeft verteld dat ze de moeder van een tweeling is. Maar dat is niet het geval; in Oeganda draag je de naam Nnalongo alleen als je een tweeling hebt gebaard. Haar man heette Ssalongo: de vader van een tweeling. Dit soort dingen kun je binnen het bestek van een literaire vertaling niet uitleggen, wat betekent dat er altijd iets verloren zal gaan voor de westerse lezer. 

Heb je tijdens het vertaalproces veel contact gehad met Makumbi?

Ik heb altijd veel vragen voor haar, en dat was bij deze verhalenbundel zeker niet minder. Dat heeft te maken met het verschil in de dagelijkse realiteit en in de zeden en gewoonten tussen Oeganda en Nederland. Dat verschil is groter dan dat tussen Engeland en Nederland, bijvoorbeeld. Bovendien vind ik het belangrijk om de plank niet mis te slaan, dus ik stel ook vragen waarop ik het antwoord al denk te weten; dat blijkt dan meestal te kloppen, maar een enkele keer niet, zodat ik dan toch blij ben dat ik het heb gevraagd. Ik spaar mijn vragen wel altijd op tot het eind van het vertaalproces, omdat bepaalde dingen die ik in de eerste ronde niet helemaal snap later vaak toch op hun plaats vallen. Sommige problemen lossen zichzelf onderweg op, en dat maakt de vragenlijst weer wat korter. Dus ja, ik heb contact gehad, maar niet gedurende het hele proces. Het contact vindt vooral plaats in de laatste weken voor het inleveren van de vertaling en vaak ook nog ná het inleveren, in de persklaarmaakfase.