Wat hebben Sinbad en een cowboy met elkaar gemeen?

Het klinkt misschien als het begin van een mop, maar in werkelijkheid is het het begin van een speech van de Marokkaanse socioloog, feminist en schrijver Fatima Mernissi (1940-2015), die zij hield tijdens de ceremonie van de Asturias Award for Literature in 2003. Voor degenen die hun Duizend-en-een-nacht lexicon niet paraat hebben: Sinbad is een van de figuren over wie Scheherazade tijdens de 1001 nachten aan de keizer vertelt, over zijn avonturen terwijl hij in zeven reizen de wereld rondtrekt en altijd respect en belangstelling toont voor de mensen die hij onderweg ontmoet. Mernissi gebruikt de metaforen van Sinbad en de cowboy om twee ‘blauwdrukken’ van globalisering te schetsen: want, willen we globalisering waarin overheersing de norm is en waar vreemdelingen met pistolen worden geconfronteerd (de cowboy-variant)? Of streven we naar een vorm van globalisering waarin voortdurende dialoog met anderen centraal staat (de Sinbad-variant)?

Hoewel Mernissi vooral bekend is als een grondlegger van het Islamitisch feminisme, was ze ook een getalenteerd schrijver die zowel mentor als vriend voor haar lezer was. De Sinbad-Cowboy vergelijking laat een staaltje werk zien waar Mernissi misschien minder bekend om is, maar wel in uitblonk: met haar woorden een prisma aan de lezer reiken die de weg plaveit naar verbinding en hoop.

Op jonge leeftijd leert Mernissi al de kracht van narratieven kennen. In haar autobiografische Het verboden dakterras is een jonge Mernissi geboeid door de woorden van haar oma: “‘Woorden zijn net uien, zei ze, ‘hoe meer schillen je eraf pelt, des te meer betekenissen kom je tegen. En als je gaat ontdekken hoeveel betekenissen er zijn, dan wordt de vraag of iets waar of onwaar is, zinloos.” [..] ‘Ik zal er nu nog één schil voor je afpellen. Maar denk erom, het is er maar één van de vele.”

Betekenissen zijn er dus legio, en dat geldt ook voor de Islam. Als feminist ziet Mernissi de onderdrukking van de vrouw met lede ogen aan, maar ze weigert het te beschouwen als een essentieel onderdeel van het geloof of de Islam specifiek. De onderdrukking van vrouwen ziet ze namelijk wereldwijd, onder gelovigen en niet-gelovigen. Ze bekritiseert patriarchale interpretaties van de Islam die lang hoogtij hebben gevierd, maar laat zien dat het ook precies dat zijn: interpretaties. Zo benadrukt Mernissi in haar boek De politieke harem de belangrijke rol van vrouwen in de vroege dagen van Islam, en stelt ze dat vroege islamitische bronnen gelezen kunnen worden op een manier die pleit voor meer macht voor vrouwen en actievere rollen binnen de geloofsgemeenschap. 

Bewust van dat het creëren van verhalen veelal in de handen van mannen is, zijn haar geschreven woorden een ingreep, een uiting van macht, om juist geschiedenissen van vrouwen aan het licht te brengen. In haar boek Sultanes oubliées: femmes chefs d'Etat en Islam (Vergeten Sultana's: vrouwelijke staatshoofden in de islam) illustreert ze de rijke geschiedenis van vrouwelijke macht in Islamitische rijken, geschiedenissen die veelal vergeten zijn. Want naast sultans, waren er ook sultana’s. Bijvoorbeeld Sjahar al-Durr, de keizerin die in 1257 over Egypte heerste, en daarmee gezien kan worden als het begin van de Mamelukse dynastie, een dynastie waar tot-slaaf-gemaakten de macht grepen. Haar macht was zo groot en alomtegenwoordig, dat door het hele rijk de Khutbah (de vrijdagpreek die in de moskee wordt gehouden) in haar naam werd omgeroepen, en dat er munten met haar naam werden geslagen. Daarmee was haar macht minstens zo waarneembaar als het gezicht van een monarch op een biljet, om een hedendaags voorbeeld te geven.

De titel 'Sultanes Oubliées' inspireerde Mernissi's neef, filmmaker Mohammed Abderrahman Tazi, voor een ontroerende biopic die hij over Mernissi maakte: 'Fatema, La Sultane Inoubliable'. In deze film wordt een liefdevol portret van Mernissi geschetst, niet alleen als schrijver en docent, maar ook als een warm familielid dat altijd bereid is om met iedereen in gesprek te gaan. In tegenstelling tot de vergeten sultana's waar Mernissi over schreef, manifesteert Tazi op het tegenovergestelde voor haarzelf, en kroont haar als 'onvergetelijke sultana'.

Naast het verkeerd begrijpen van de positie van de vrouw binnen de Islamitische wereld, hebben volgens Mernissi westerlingen ook een vertekend beeld wat betreft de positie van vrouwen in het westen. Ze neemt geen blad voor de mond wanneer ze het patriarchaat van het westen bekritiseert. In Scheherazade Goes West betoogt Mernissi dat de westerse vrouw gevangen zit in repressieve schoonheidsidealen. Bevrijd van dit soort verwachtingen ontdekt Mernissi tijdens een geestige ontmoeting in een Amerikaans warenhuis dat ze, tot schrik van de verkoper, haar eigen maat niet eens weet.

Door het inachtnemen van deze verschillende contexten van genderongelijkheid en het bekritiseren van een homogeen model voor vrouwemancipatie biedt haar werk een fascinerende blik op feminisme die verder reikt dan witte, westerse perspectieven. Hierdoor kun je haar ook wel zien als een vroege intersectioneel-feminist. Met haar teksten opende ze de deuren naar vormen van feminisme die geworteld zijn in niet-westerse contexten, en is ze daarmee onderdeel van een genealogie van vrouwelijke stemmen die vanuit het verleden doorwerkt tot het heden. Veel vrouwen staan op haar schouders, maar zij staat ook op de schouders van de vele vrouwen en figuren over wie ze schrijft: op die van de vergeten sultana's als gezaghebber, van Scheherazade als verhalenverteller, en zelfs op die van Sinbad, door een brug te slaan tussen verschillende culturen en religies en interculturele dialoog te bevorderen.