Sinds 2005 wordt de Belle van Zuylenlezing gegeven in Utrecht: een lezing vernoemd naar één van Utrechts internationaal meest vermaarde schrijfsters en op het raakvlak van literatuur en maatschappij, gegeven door een gerenommeerde buitenlandse auteur. Tot nu toe hebben schrijvers als Paul Auster (VS), Hans Magnus Enzensberger (Duitsland), Jeanette Winterson (UK), György Konrád (Hongarije), Azar Nafisi (Iran), Margaret Atwood (Canada), Chimamanda Ngozi Adichie (Nigeria) en Elena Ferrante (Italië) de lezing gegeven.
Sinds 2020 wordt aan de auteur die de lezing geeft tevens de Belle van Zuylenring uitgereikt. De ring, naar een ontwerp van kunstenaar en edelsmid Karin Wichers, is een internationale ereprijs en is ingesteld door het ILFU in samenwerking met de gemeente Utrecht. De Belle van Zuylenring wordt uitgereikt aan (internationale) schrijvers die in hun werk sterk reflecteren op maatschappelijke thema’s.
Belle van Zuylen
De ring en de lezing zijn vernoemd naar de internationaal vermaarde Utrechtse schrijver Belle van Zuylen (1740 – 1805), die in haar werk een sterke nadruk legde op gelijkheid en emancipatie. Isabelle van Tuyll van Serooskerken, zoals ze werkelijk heette, was tegendraads, eigenzinnig en bovenmatig intelligent. Bovendien had ze artistieke gaven (ze schreef en componeerde) en was niet van plan haar leven door te brengen in een verstikkend huwelijk. ‘Ik heb geen talent voor ondergeschiktheid’, luidde een van haar beroemdste zinnen. Daarnaast stak ze de draak met het aristocratische milieu waaruit ze afkomstig was en bepleitte ze, ongeacht afkomst en sociale status, de vrijheid van elk individu.
In 2021 liep Van Zuylens reputatie van strijder voor de vrijheid schade op door een publicatie over het slavernijverleden van Utrecht. Daaruit bleek dat ook een groot deel van het familievermogen van Belle van Zuylen afkomstig was uit de koloniale ondernemingen van haar ouders en grootouders. Onderzoek naar haar leven en werk wees uit dat zij niet zelf investeerde in de plantages en het grootste deel van de door haar geërfde aandelen in het familiebedrijf al snel verkocht. Ook stelde ze in haar roman Drie vrouwen de koloniale problematiek wel aan de orde en karakteriseerde ze de koloniale misstanden in haar brieven als ‘horreurs’. Toch sloot ze zich nooit aan bij een abolitionistische beweging en sprak ze zich evenmin expliciet uit tegen de koloniën en de slavernij. Dat wekte verbazing, zeker bij de 21ste-eeuwse bewonderaars van haar werk: hoe rijmde zij haar vooruitstrevende idealen en ideeën over vrijheid en gelijkheid met het feit dat zij en haar familie financieel afhankelijk waren van de onvrijheid van tot slaaf gemaakten? Die vraag houdt onderzoekers en kenners sindsdien bezig, zoals de Duitse literatuurwetenschapper Christiane Solte-Gresser (in dit stuk), de Nederlandse Belle van Zuylen-expert Suzan van Dijk (hier) en de museumconservatoren van Slot Zuylen (hier).
ILFU heeft in 2021 in overleg met de Gemeente Utrecht besloten de Belle van Zuylen-ring en -lezing onder haar naam voort te zetten, vanuit de gedachte dat aanhoudende aandacht voor Van Zuylens literaire werk en vooruitstrevende ideeën tevens de beste manier is om ook de aandacht te vestigen op haar ‘blind spots’ en de selectieve aard van haar progressieve opvattingen. Zeker wanneer het onze omgang met slavernij en het koloniale verleden betreft, valt er ook vandaag de dag nog veel te leren en te corrigeren. Het beeld van Belle van Zuylen is na dit onderzoek vollediger en ambivalenter geworden: naast de bewondering die we voelen voor wat ze wel schreef, is er nu ook ruimte voor kritiek op wat ze niet schreef. En nodigen we jaarlijks een andere, maatschappelijk betrokken schrijver uit om in de Belle van Zuylenlezing precies te formuleren wat van belang is om uitgesproken te worden.
Ontvangers van de Belle van Zuylenring
In januari 2020 nam Chimamanda Ngozi Adichie de prijs in ontvangst ‘vanwege de unieke wijze waarop ze de wereld van vandaag en diens ingesleten denkpatronen weet weer te geven en ter discussie weet te stellen’ (uit het juryrapport). Na afloop van de lezing werd ze geïnterviewd door Nancy Jouwe. Naast haar romans schreef Adichie de verhalenbundel Het ding om je hals en verscheen We moeten allemaal feminist zijn in 2014 als boek. Adichies werk is vertaald in dertig talen. November 2019 ontving zij nog de UN Foundation Global Leadership Award.
In oktober 2020 werd de Belle van Zuylenlezing gegeven door Margaret Atwood en ontving zij de Belle van Zuylenring omdat zij in haar werk ‘op indrukwekkende wijze en op talloze verschillende manieren de spanning tussen kunst en werkelijkheid, natuur en cultuur, mannen en vrouwen en binnenwereld en buitenwereld heeft onderzocht,’ aldus de juryleden. Haar lezing is getiteld The Writing of the Testaments, waarin ze een lijn trekt tussen de tijd van Belle van Zuylen, de vroege jaren tachtig waarin de The Handmaid's Tale verscheen en haar meest recente roman The Testaments. In al die tijdperken werd de positie van vrouwen bedreigd door totalitaire krachten. De belangrijkste vraag die we onszelf, volgens Atwood, steeds weer moeten stellen is: onder welke omstandigheden willen we leven?
In 2021 werd de Belle van Zuylenring uitgereikt aan Elena Ferrante voor haar maatschappelijk betrokken schrijversoeuvre. Ferrante zelf verschijnt nooit in het openbaar en houdt haar identiteit al dertig jaar geheim. De prijs werd daarom in ontvangst genomen door Ester Hueting, van Ferrantes Italiaanse uitgeverij Edizione e/o, en haar lezing werd uitgesproken door Anna Bonaiuto, Olivia Colman en Olga Zuiderhoek. Ferrante bracht een vurig pleidooi voor goed onderwijs voor vrouwen als belangrijke emancipatiefactor. 'Sinds de tijd van Belle tot op de dag van vandaag hebben we alle scenario’s veranderd, en toch zitten we nog altijd muurvast in een taalgebruik dat ons maar deels uitdrukt, we zitten nog altijd muurvast in de regels van de mannen, in hun dagelijkse onderdrukkingen.'
In 2024 nam Svetlana Aleksijevitsj de Belle van Zuylenring in ontvangst. De toekenningscommissie van de Belle van Zuylenring noemt Alexijevitsj’ werk ‘uitzonderlijk groots en uitzonderlijk intiem’ en naadloos passend bij het ILFU-thema van 2024: I am many stories. Haar werk, dat in haar thuisland Belarus onder de censuur valt, werd veelvuldig bekroond met als hoogtepunt de toekenning van de Nobelprijs voor Literatuur in 2015. ‘Mij interesseert de kleine mens’, zei ze in haar Nobelprijsrede. ‘De kleine grote mens, zou ik willen zeggen, want leed vergroot de mens. In mijn boeken vertelt die mens zijn kleine geschiedenis en daarmee ook de grote.’