-dafinka-stoilova-.jpg/4b5852a83b18d7cf7037a7150843dccf.jpg)
-dafinka-stoilova-.jpg/1dac38046cec44eac28641ed444a9291.jpg)
Lijstjes tegen het vergeten
Wie dingen niet wil vergeten maakt lijstjes. Boodschappenlijstjes, adreslijstjes, lijstjes met wachtwoorden, telefoonnummers, data, verjaardagen. To do-lijstjes, waarbij afstrepen opluchting betekent: klaar, niet meer nodig te onthouden, weg ermee. (Valse to do-lijstjes, waarbij je ook nog even opschrijft wat je eigenlijk al gedaan had, zodat je extra kunt wegstrepen.)
Wie juist wil bewaren maakt andersoortige lijstjes. Lijstjes van favorieten, van films, liedjes, boeken, reisbestemmingen, restaurants – iedere krant, ieder mediaplatform (ook dat van ILFU) houdt van dat soort lijstjes, ze kunnen fungeren als een loodlijn in een leven, een plattegrond van wat je waardevol vindt, bij je wil houden. Ergo: niet wil vergeten.
Ook de literatuur wemelt van de lijstjes. Van de recente debuutroman van Lisa Huissoon Alle mensen die ik ken tot de lijstjes die George Perec maakte van de huizen waar hij gewoond had en alles wat hij at tot de gedichten van onze nationale lijstjeskunstenaar, dichter Arjen Duinker die een bundel De geschiedenis van een opsomming noemde. En een een van de bekendste, dan wel mooiste, uit de literatuur: het boekje I remember van Joe Brainard, de Amerikaanse kunstenaar die in een kleine tweehonderd pagina’s louter via een opsomming een beeld gaf van zijn tijd (het Amerika van de jaren vijftig, zestig en zeventig) en zijn persoonlijk leven (gay, kunstenaar, gretig levend, ontvankelijk, observerend). Het werd vorig jaar voor het eerst in het Nederlands vertaald, door Johannes Jonkers, zonder dat de oorspronkelijke context verloren ging.
Ik herinner me de tijd dat zwarte mensen achter in de bus moesten zitten.
Ik herinner me roze limonade.
Ik herinner me papieren tweeling-aankleedpoppen.
Ik herinner me pluizige, pastelkleurige truien.
Ik herinner me drinkglazen met meisjes in badpakken erop, maar als je ze vulde, waren ze naakt.
Ik herinner me donkerrode, bijna zwarte nagellak.
Ik herinner me dat kersen te duur waren.
Ik herinner me een dronken man in een smoking in een café die wilde dat Ron Padgett en ik met hem mee naar huis gingen, maar we zeiden nee en hij gaf ons al zijn geld.
Hypnotiserend en beeldend en vaak via volstrekt onverwachte ingangen schildert Brainard een wereld en het verloop van zijn persoonlijke biografie, zonder enig zichtbaar cement. De opsomming ís het verhaal. En wie het gelezen heeft weet voor altijd: het verhaal van een leven valt te vertellen via een lijstje. Niet alleen dat van één, individueel leven, maar van een hele generatie, een hele groep, een heel land of zelfs continent.
Dat is wat de Bulgaarse schrijver Georgi Gospodinov subtiel en virtuoos doet in zijn met de International Booker Prize 2023 bekroonde roman Schuilplaats voor andere tijden. Wie in één zin wil zeggen waar dat boek over gaat kan volstaan met: een fictieve wereld waarin het verleden wordt nagebootst opdat mensen kunnen terugkeren naar de tijd waarin hun geheugen nog goed was.
Gospodinov voert een personage op dat in Zwitserland een kliniek voor Alzheimerpatienten opricht met kamers ingericht naar periodes, inclusief alle spullen die erbij horen en die voor bezoekers directe herkenning opleveren. Gaandeweg verbreedt de thematiek van het boek zich. Van het á la Goodbye Lenin nabouwen van hele tijdperken, tot nostalgie naar communistisch en post-communistische geschiedenis en de Europese hang naar hoe het vroeger was – met alle gevaren van dien.
(Tekst gaat verder onder de aankondiging.)
Schuilplaats voor het verleden is een boek dat zich niet gemakkelijk laat navertellen of samenvatten, het springt in fragmenten heen en weer, zoals ons geheugen dat doet. Waar het navertellen van een roman sowieso het saaiste is dat je doen kunt, geeft deze roman je op een presenteerblaadje een heel andere ingang om er iets over te zeggen: het lijstje. Geen lijstjes die de schrijver er zelf in opnam, maar lijstjes die je eruit kunt destilleren. Het hele boek gaat over hoe je het verleden kunt, wil, probeert te bewaren. Dat levert de levendigste opsommingen op van dingen, plekken, mensen en momenten die een tijdperk vatten, en de prachtigste zinnen over herinneren, bewaren en het verleden.
Daarom: Schuilplaats voor het verleden in een lijstje van de mooiste zinnen die het boek aandraagt over het verleden.
1. Het verleden is niet alleen dat wat jou is overkomen. Soms is het dat wat jijzelf verzonnen hebt.
2. Verleden tijden zijn vluchtig, ze verwaaien snel als de geuren uit een flesje parfum.
3. Ik denk dat ons gehele geheugen wat betreft geuren uit onze kindertijd stamt, daar is het opgeslagen, in het deel van de hersenen dat verantwoordelijk is voor de allereerste herinneringen.
4. Als niemand het zich herinnert staat gelijk aan Als er geen God is. God is niets anders dan een groot geheugen.
5. Het absolute verleden is iets als dit – een namiddag van de wereld, een schuilen in de namiddag van een boom.
6. Het verleden groeit als onkruid.
7. Ze trekken de lakens over hun hoofd en vallen opnieuw in slaap, in de hoop dat ze deze keer achterwaarts zullen slapen en wakker worden in die oude woning van toen.
8. De laatste persoon die zich mij herinnert als kind is heengegaan, zei ik tegen mijzelf. En toen pas begon ik te huilen, als een kind.
9. We eten tijd en produceren verleden.
10. Waar gaan al die persoonlijke verledens eigenlijk naar toe?
11. Als er ook maar iets zeker is, dan is dat het verleden. Vijftig jaar geleden is zekerder dan vijftig jaar vooruit.
12. Het is in feite simpel: als je geen toekomst hebt, stem je op het verleden.
13. Wat zou er gebeuren als op dezelfde dag alle kranten en tijdschriften besluiten om hun oude uitgaves van een specifieke dag van vijftig of zestig jaar geleden te herdrukken?
14. Als je geen naam hebt, val je buiten de geschiedenis.
15. Misschien herinneren de dingen zich ons nog wel, dat zou al wat troost geven.
16. Hoe meer een samenleving vergeet, hoe meer er geproduceerd en verkocht wordt en de niches gevuld worden met ersatzherinneringen. De lichte industrie van de herinneringen.
17. Wanneer de mensen met wie je een verleden deelde weggaan, nemen ze de helft van dat verleden met zich mee. Of eigenlijk alles, want een half verleden bestaat niet.
18. Niets kan het verleden zo terugbrengen als kitsch.
19. Er is altijd één zo’n moment waarop een mens plotseling ouder wordt of zich dit plots realiseert. Waarschijnlijk ren je op zulke momenten in paniek achter de laatste wagon uit het verleden aan, die verdwijnt in de verte.
20. Hij haast zich om de roman te voltooien, voordat hij vergeten is wat hij aan het vertellen is.
De lijst is met Schuilplaats voor het verleden in de hand flink uit te breiden. Met lijstjes over voorwerpen, kleding, plaatsen, politieke werkelijkheden, specifieke geuren, mensen, voorvallen. Lees het boek, vind en maak je eigen lijstjes of, beter nog: lees het en kom luisteren naar Georgi Gospodinov zelf, op 5 oktober bij ILFU's Book Talk in Utrecht.
