De nominaties van de Filter Vertaalprijs voor kinder-en jeugdboeken 2023

De motivering voor de shortlist, in alfabetische volgorde op naam van de vertaler(s): 

Pieter van der Drift en Manon Smits voor De allergrootste van Davide Morosinotto (Pelckmans)

Een verhaal dat leest als een historische actiefilm, zo zou je De allergrootste van Davide Morosinotto (1980) kunnen omschrijven. De hoofdpersoon van dit epos is een vrouw, Shi Yu, die zich gaandeweg ontwikkelt van sloofje in een theehuis tot bevelvoerder over de grootste piratenvloot aller tijden. Als piraat Vliegend Zwaard bekwaamt ze zich op meesterlijke wijze in de wushu van Lucht en Water, een legendarische vechtkunst. Ze leert die samen met haar jeugdvriend Li Wei, die later haar grootste vijand wordt. Terwijl Yu probeert het oude piratenboek te bemachtigen dat het geheim van de wushu van Lucht en Water bewaart, lijkt Li Wei deze krijgskunst juist uit alle macht te proberen te vernietigen. 

Morosinotto is een veelgeprezen Italiaanse schrijver van meeslepende historische jeugdromans. Het verhaal van Yu is gebaseerd op het waargebeurde verhaal van Ching Shih, die leefde in het achttiende-eeuwse China. Tijdens de coronapandemie publiceerde Morosinotto De allergrootste als online feuilleton, dat hij met hulp van feedback van zijn eerste lezers herschreef tot een boek. De soepele vertaling is van de hand van het ervaren vertalersduo Pieter van der Drift (1965) en Manon Smits (1967). Niet alleen qua omvang is dit boek een vertaaluitdaging; ook het vele piratenjargon, de poëtische namen van de tientallen personages (Dansende Lotus, Schim in de Nacht, Stalen Kolos) en de Chinese tijdsaanduidingen vragen om grondige verdieping in de achtergronden van deze verhaalwereld. Er is topografische kennis, nautische kennis, kennis van piraterij, historische kennis van het oude China met haar eigen maateenheden, kleding, eetgewoonten en tijdsaanduidingen, en een grote talige lenigheid nodig om het verhaal van deze vertelkunstenaar goed over te zetten. De vertalers zijn erin geslaagd een zowel secure als meeslepende vertaling te maken waarin overtuigend recht is gedaan aan het jargon dat een verhaal over een achttiende-eeuwse Chinese piraat en haar vloot onvermijdelijk in zich heeft en wat het tegelijkertijd geloofwaardig maakt: 

Verblind door de pijn, viel ze hem aan met de Zucht van de Zomerbries. De prins stak zijn enorme sabel naar voren om de klap op te vangen, kling tegen kling, toen draaide hij de handgreep om haar dekking te omzeilen. Hij heeft Qi doodgemaakt. De gedachte vertraagde haar reactievermogen met een fractie van een tel, waardoor ze zijn houw pas op het allerlaatst pareerde, en de sabel haar rechterschouder raakte en het pantser losschoot. De schouderplaat viel langs de mast omlaag en rolde over het dek. Dat had haar arm kunnen zijn. (p. 515)

De schwung waarmee dit verhaal ook in vertaling wordt verteld, maakt dat je als lezer door de pagina’s vliegt en deze avontuurlijke historische reis veel sneller voorbij is dan je lief is.

Els Dumez-Blocken en Lies Lavrijsen voor Jefferson van Jean-Claude Mourlevat (Lannoo)

De opgeruimde egel Jefferson ten Bosch van Berckebeek raakt akelig in de nesten als hij op een dag de stad in gaat om zijn kuif te laten bijknippen. In zijn vaste kapsalon De Scherpe Schaar stuit hij op het ontzielde lichaam van de vriendelijke kapper, de das meneer Edgar. Tot aan het handvat toe steekt meneer Edgars schaar in zijn borst, vlak onder het logo van De Scherpe Schaar. ‘Nooit was de naam van de kapsalon toepasselijker geweest.’ Veel meer dan ‘Bleu-eu-eu-eu-rk iiekk frèèèèhhhhhh!’ kan de egel niet uitbrengen, ‘wat vrij vertaald zoveel betekende als: “Lieve help! Wat een bijzonder eigenaardig schouwspel, zeg! […] Volgens mij is dit een duidelijk geval van moord!”’

Als Jefferson in een reflex probeert de schaar uit meneer Edgars borst te trekken wordt hij opgemerkt door een geit ‘van een respectabele leeftijd’, die ervan overtuigd is dat ze hem op heterdaad betrapt. Jefferson slaat op de vlucht maar beseft al gauw dat hij zichzelf daarmee alleen maar verdachter heeft gemaakt. Er zit nog maar één ding op: samen met zijn goede vriend, de ‘bovenste beste Gijsbert’, sluit hij zich incognito aan bij een bont reisgezelschap dat een weekje op excursie gaat naar de mensenstad. Jefferson en Gijsbert hebben reden om te denken dat de echte moordenaar zich daar bevindt en als ze hem weten op te sporen is Jeffersons onschuld bewezen. Met een monter ‘kom op, stekelmans, laat je niet kennen!’ begint een vrolijk avontuur met anti-vlees-activistische twist.

Vertalers Lies Lavrijsen (1978) en Els Dumez-Blocken (1963) hebben zich met zichtbaar plezier in de dierenwereld van Jean-Claude Mourlevat (1952) gestort. Ze weten precies de opgewekte toon te treffen waardoor je direct vanaf bladzijde één van Jefferson gaat houden. Ook de vele andere dieren en de mensen die dit boek bevolken worden door Lavrijsen en Dumez-Blocken van een overtuigende eigen stem voorzien. Je ziet ze daar zo rondlopen in ‘Stedeburg’, je hoort ze bijna praten.

Jefferson is het derde boek van Mourlevat dat in het Nederlands is vertaald. Al in 2008 verscheen Rebels bloed, een solovertaling van Els Dumez-Blocken, maar nadat de auteur in 2021 de Astrid Lindgren Memorial Award kreeg ging het sneller: na Jefferson in 2022 verscheen in 2023 ook De terugstromende rivier, een vertaling van Eef Gratama. Het is te hopen dat Mourlevats rijke fantasie in Nederland nog steviger voet aan de grond krijgt, want na het lezen van de Nederlandse Jefferson heb je misschien minder zin in vlees, maar des te meer in nog een Mourlevat-Lavrijsen-Dumez-Blocken.

Annelies Jorna voor Ultra Donker en de Wachters van de Wildzee van Philip Reeve (Ploegsma)

In een negentiende-eeuwse fantasiewereld voelt Ultra Donker, de elfjarige pleegdochter van de verdronken Schemerwacht Andrew Donker, zich geroepen het observeren van de zee op zich te nemen. Want de zee kan vernietigend zijn, en de Wachters kunnen dat zien aankomen. In Annelies Jorna’s vloeiende vertaling van Philip Reeves Utterly Dark and the Face of the Deep (Ultra Donker en de Wachters van Wildzee), komt de zee tot leven als de zeegodin Gorm, en blijkt Ultra haar dochter. De oeuvres van Reeve (1966) en Jorna (1951) zijn omvangrijk, en hun decennialange ervaring betaalt zich uit in een verrassend fantasyboek in soepele vertaling. De golvende zeezinnen in Utterly corresponderen met die in Ultra, eenzelfde ritme, dezelfde assonantie met wat extra alliteratie: ‘She loved the way it twinkled so merrily on sunny days, and raged so furiously on winter ones’ wordt: ‘Ze hield van de vrolijke glinstering op zonnige dagen, en van de woeste woede op winterdagen.’

Hier laat Jorna haar kwaliteiten zien, in die zeebeelden die voor de lezer niets vreemds, niets vertaalds hebben, in natuurlijke dialogen, en vanzelfsprekend in de naam van de hoofdpersoon en de titel. Hoe breng je het alomvattende van ‘utterly’ over, en hoe behoud je het meisjesnaamachtige? Het karakter van Ultra Donker is sterk getroffen met deze voornaam: zonder angst, daadkrachtig, een open geest, een trotse buitenstaander.

Reeve debuteerde eind jaren negentig en maakte sindsdien naam met reeksen voor kinderen en adolescenten. Hij heeft met Ultra Donker een boek geschreven dat een nieuwe blik op de zee geeft, een zee die levens neemt en land verwoest alsof het niets is, maar die ook leert en liefheeft. Een mythische onderwaterwereld en een wat stugge, angstige eilandmentaliteit blijken samen te gaan. Ultra Donker is een fantastisch spannend boek dat even herkenbaar als vreemd is voor kinderen, en dat het begin vormt van een nieuwe serie. Jorna, die als schrijfster debuteerde in 1967, vertaalt sinds 1973 volwassen- en jeugdliteratuur. In dit eerste jaar van de Filter Vertaalprijs voor kinder- en jeugdboeken tekende ze voor vier titels. Ze kent het ambacht, en blinkt uit in dit boek.

Maria Postema voor Ghost van Jason Reynolds (Condor)

Ghost van Jason Reynolds (1983) gaat over een jongen die nog niet lang geleden moest rennen voor zijn leven, omdat zijn vader zijn pistool trok en op hem en zijn moeder richtte. In dit ontroerende boek zet Ghost zijn angst om in snelheid. Hij krijgt de kans zich aan te sluiten bij een hardloopteam. Coach begeleidt hem met overgave, maar hij moet zich wel aan zijn regels houden. Dat is een heel gevecht.

De Amerikaanse schrijver haalt zijn inspiratie uit raps en poëzie en dat zie je terug in zijn taal. Dit boek heeft dus vertaaluitdagingen te over. Ghost is aan het woord en drukt zich uit in zijn eigen taal, vol slang, met een fantastisch ritme en heel streetwise. Maria Postema heeft ervoor gezorgd dat het boek in het Nederlands even heerlijk leest. De straattaal is zeer toegankelijk voor de Nederlandse lezer vertaald, het ongepolijste en het ritme van Reynolds’ taal blijft intact.

Maria Postema (1981) schreef spannende romans voor jongeren samen met Maarten Bruns. Daarnaast vertaalde ze al meer dan vijftig boeken voor jongeren, waaronder Twilight, Gone en The Hunger Games. Gamechanger en 67 seconden werden genomineerd voor het beste vertaalde boek voor jongeren. Let goed op van Jason Reynolds won in haar vertaling een Zilveren Griffel. Maar deze nominatie is echt voor Maria Postema zelf. De jury heeft genoten van hoe ze voor zinnen met swag een even goed Nederlands equivalent kan vinden. ‘“Lemme guess, one dollar.” That’s my comeback’ wordt: ‘“Lame raden, één dollar.” Dat is mijn antwoord’ Ritmisch, begrijpelijk en passend bij het personage.

En nergens raakt ze dit ritme kwijt of verliest Postema de stem van de hoofdpersoon. Het motto is schitterend vertaald van ‘to the runners’ in ‘voor iedereen die aan het rennen is’. Daarin blijft de dubbele verwijzing naar sport en naar angst die ook in het woord ‘runners’ zit heel mooi overeind.

Er zit power en durf in deze vertaling, en een benijdenswaardige balans tussen eer aan het origineel en eigen keuzes waar dat nodig is. Ghost bereikt zonder moeite het hart, nu ook van de Nederlandse lezer.

Edward van de Vendel voor Gele Kajak van Nina Laden (Boycott)  

Het wonderschone prentenboek Gele Kajak gaat over een kleine jongen die, vergezeld door zijn grote knuffelgiraffe, een avontuur beleeft op zee. Het lijkt op een droomverhaal dat in het echt gebeurt. Ze zien bijzondere dingen. Ver weg, maar ook dichtbij. Boven en onder het water. Het verhaal begint rustig, maar de spanning stijgt gaandeweg. Het boekt zingt en is een gedicht met gebroken rijm. Het heeft weinig woorden, maar er wordt toch veel gezegd, ook door de fantasievolle illustraties van Melissa Castrillon. 

Gele Kajak is geschreven door bekroond bestsellerauteur Nina Laden (1962). Zij schreef onder andere If I Had a Little Dream, Dear Little One en You Are a Beautiful Beginning. Die drie boeken kunnen tot dezelfde categorie worden gerekend als Yellow Kayak. De tekeningen en het verhaal zijn poëtisch, dromerig en sierlijk en geven jonge kinderen de ruimte om te dromen. Over het verhaal kun je filosoferen en eindeloos gesprekken voeren. Lees je het opnieuw, dan zal je hoogstwaarschijnlijk weer iets nieuws vinden om over te praten.

Edward van de Vendel (1964) is naast vertaler ook schrijver van kinderboeken, waarvan er vele werden bekroond met de Prijs van de Nederlandse Kinderjury en de Gouden en Zilveren Griffel, en genomineerd voor onder meer de Astrid Lindgren Memorial Award. Tot zijn omvangrijke vertaalde oeuvre behoren boeken als De waanzinnige boomhut en De wolf, de eend en de muis. 

De vertaling van Gele Kajak sluit erg mooi aan bij de intentie van de schrijver. Dezelfde poëtische, dromerige en filosofische manier van schrijven vinden we terug in het Nederlands. Zo wordt ‘Yellow kayak. / Lightning streaks. / Thunder roars. / Sea wall leaks’, met behoud van het rijmschema, nog compacter: ‘Gele kajak. / Bliksemvuur. / Donderslagen. / Watermuur.’ Deze vertaling sprankelt, swingt en verrast, in al haar eenvoud. Van de Vendel weet in slechts luttele woorden een droomwereld op te roepen die je met je meedraagt de dag in.

---

De Filter Vertaalprijs voor kinder- en jeugdboeken wordt op 3 oktober a.s. uitgereikt tijdens het ILFU. De jury bestaat uit Anne van Buul, Nathifa Elshot, Enne Koens, Daan Stoffelsen en Eva Wissenburg.