Angelou’s debuut Ik weet waarom gekooide vogels zingen is indringend, toegankelijk en redelijk bekend bij de meeste lezers. Haar laatste boek van de zeven boeken die ze publiceerde, Mom & Me & Mom tip ik ook vanwege de moederwond, die in haar debuut een leitmotiv is, en ook omdat velen van ons die moederpijn herkennen. Dit boek hielp mij een aantal thema’s met mijn moeder te healen, door anders te leren kijken naar de keuzes die ze maakte en naar de vrouw die ze is. Angelou beschrijft hoe ze haar ambivalente gevoelens voor Lady, zoals ze haar moeder noemt, transformeerde tot liefde en respect. Op het einde van Lady’s leven waren de twee zelfs sterk verbonden met elkaar. Angelou is meer een meesterlijk verhalenverteller dan een stilist. De eerlijkheid gebiedt me te zeggen dat ik het nooit herlezen heb, maar als tiener was ze de parel op mijn kiezelpad en in haar levensloop herkende ik een belangrijk deel van mijn eigen leven. Leuk is dat ik van vriendinnen met tienerdochters regelmatig hoor dat dit anno 2022 nog steeds opgaat.

Deze verhalenverzameling kwam in 1995 op mijn pad en is sindsdien een bijbel die ik tegenwoordig ook aarzelend in het Spaans lees omdat de Nederlandse versie in mijn geheugen is gebeiteld. Geen Zwarte vrouw, maar wel latina, dus van kleur of BIPOC (Black, Indigenous and People of Colour). Het is een boek dat ik vaak cadeau geef en dat geschikter is om af een toe een archetypisch verhaal inclusief Jungiaanse ontleding uit te kiezen dan om in één keer uit te lezen. Het geeft antwoorden op levensvragen en themas’s die vrouwen eigen zijn. 'De Skelettenvrouw' over het principe van Leven/Dood/Leven in de liefde is mijn favoriete verhaal ever uit het boek en ik maakte er in 2004 - 2005 een voorstelling over, met de titel Woelf. Dat ik de literaire heldinnen uit mijn jeugd trouw blijf, blijkt uit het feit dat ik dit seizoen (2022 - 2023) als Seizoensdenker van het concertgebouw in Brugge aan de slag ga met een libretto van Morrison, Angelou en Pinkola Estes.

Dit is het beste boek over rituelen, familieopstellingen en constellaties dat ik ken. Systemisch werk (familieopstellingen) komt oorspronkelijk van de Zulu’s in Zuid-Afrika en is verbonden met sjamanistische tradities van over de hele wereld. De schrijver heeft een Shoshone moeder en legt veel verbanden met Native American tradities en healingmethodes. Het is verhalend, goed geschreven en leerde mij alle ins en outs van de kracht van natuurlijke orde. Het is helaas al een tijd niet meer verkrijgbaar, maar goed nieuws is: Er komt een herdruk in augustus.

Dit werk van Nadine Burke Harris is een prachtig, steunend en meer wetenschappelijk gestoeld betoog van een kinderarts, dat me veel leerde over de impact van geweld en racisme tijdens de kindertijd op het lichaam, groei en mentale ontwikkeling van een kind. En ook over wat de mentale en fysieke gevolgen op lange termijn zijn. Het boek raakte me énorm. Met name een verhaal over een jongetje wiens fysieke groei achterbleef door huiselijk geweld is me bijgebleven. Kan je nagaan wat de impact hiervan op zijn leer- en leesontwikkeling moet geweest zijn… Alhoewel ik besef dat dit een aanname is: voor mijzelf was lezen als kind de ultiem veilige plek. Een volmaakt excuus om elders te kunnen zijn.

Twee jongere Zwarte stemmen uit de Lage Landen wiens boeken ik aan elkaar gewaagd vind zijn Clarice Cargard en Nadia Nsayi. Van beide schrijvers en hun boeken heb ik vanuit mijn eurocentrisch perspectief – ik ben wel Zwart en voor meer dan de helft Senegalees/Gambiaans/Afro- en Native American, maar toch enorm geschoold door een wit curriculum – veel meer geleerd over zowel Liberia en welke rol de V.S. speelde in de trauma’s van het land (Drakendochter) als over het koloniale verleden van Congo en de vieze rol die België daarin speelde (Dochter van de dekolonisatie).

Witte onschuld maakte mij wakker uit een diepe slaap van zeker vier decennia. Hoe bejubeld en tegelijk verguisd het werd weten we allemaal. Maar iedereen die meer wil weten over het culturele archief van Nederland is het aan zichzelf verplicht dit boek te lezen (in Engels en/of Nederlands). In haar beide boeken verweeft professor Wekker haar persoonlijke en academische ervaring, taal en kennis op de haar eigen ingenieuze wijze; haar unieke signatuur.
Haar eerste boek, The Politics of Passion, dat ik pas onlangs las, raakte me in een kwetsbaardere laag: het bevat dagboekfragmenten en gaat over vriendschap, liefde en seks tussen vrouwen in de Afro-Surinaamse diaspora. Wat me aanspreekt in het mati-zijn – waarover uitgebreid geschreven wordt – is dat het vrij van hokjesdenken lijkt te zijn. Al vraag ik me ook af of dit werkelijk vrij is van hokjesdenken, of enkel ontstond als overlevingsmechanisme om geaccepteerd te worden in een behoorlijk homofobe samenleving.

Dit in 1999 verschenen boek van wijlen Clark Accord (inderdaad, een man – een Zwarte homoseksuele man) staat in het lijstje vanwege het hoofdpersonage Maxi Linder, dat voor mij destijds de eerste Zwarte vrouw was wiens promiscuïteit en eigenzinnigheid ik leerde te omhelzen. Een medicijn dus: Al vrij jong was ik me bewust van de stereotiepe hyperseksualisering van Zwarte vrouwen. Dat had een enorme invloed op hoe ik naar mezelf en andere vrouwen van kleur keek. Dankzij Maxi Linder leerde ik dat een losbandig leven met betaalde liefde sommige vrouwen tot op zekere hoogte bevrijdt en werd ik milder jegens mijn nogal wilde en seksueel vrije, zeg maar promiscue, biologische moeder.

Over als je vader niet aanwezig is en je je wegens gebrek aan een betere optie dan maar verbindt met een man die niet op je lijkt. Er verandert iets voor het hoofdpersonage (en de schrijver) wanneer zij later in haar leven haar biologische vader, Taekwondoka Eric Lie ontmoet en zichzelf – met best wat weerstand – in hem herkent.  Er is ook een documentaire van maar het boek trof mij het meest omdat er geen laag tussen schrijver en lezer zit. We zijn er als het ware bij. En het wordt nooit sentimenteel. Het is een boek dat ik in één ruk uitlas. Zo’n boek waarmee ik op de bank kroop en daar bleef zitten tot het uit was: huilend en happend naar adem. Gek genoeg is het niet Amatmoekrims meest gewaardeerde boek. Waarom dat zo is, kan ik de vinger niet goed op leggen. Misschien is dit een thema dat niet per se witte lezers aanspreekt… Zonder te generaliseren en/of Zwarte mannen te blamen is het wel een thema dat ik vaker in de Afrikaanse diaspora tegen kom: verbinding is een thema dat we samen moeten healen. Iets waar ik als Zwarte moeder van een Zwarte zoon met een zeer zorgzame Zwarte vader vaker over nadenk… Amatmoekrims vader is Chinees-Creools-Inheems Surinaams, maar las qua zijn en doen hetzelfde als mijn Afrikaanse vader. Het heeft mij in ieder geval geïnspireerd in het schrijven van het kinderboek Sala en Monk. Ons Samen, dat ik zelf later publiceerde, en waarin twee kinderen, een tweeling hun vader op 12-jarige leeftijd ontmoet.

Het beste boek over liefde. Punt. Als nadenken over liefde je boeit en je een heldere denker en haar visie op liefde wilt lezen, zeg ik: All About Love. hooks heeft een lange lijst boeken gepubliceerd – waarvan de meeste feministisch gestoeld (feminist theory) en/of over mannelijkheid en relaties – maar ik kies dit boek omdat ik écht denk dat de wereld kan genezen als iedereen dit boek zou lezen. Het biedt – zoals de titel zegt – meerduidig perspectief op datgene wat ons – of mij in ieder geval – drijft en fascineert: de liefde. En het deconstrueert liefde als romantisch fenomeen. Ik lees het aarzelend in het Spaans en herlees tegelijk het Engelse origineel, en altijd weer is er iets nieuws dat ik bijleer: hooks is als de oceaan zo diep.

The New Mestiza is een semi-autobiografisch boek van Gloria E. Anzaldúa dat de ervaring van Chicana/ o/ x's en Latina/ o/x's onderzoekt door de lens van kwesties als geslacht, identiteit, ras en kolonialisme. Het is meertalig geschreven, in het Engels en Spaans en het is inmiddels een academische klassieker. Het is net als sommig werk van Toni Morrison niet zomaar door te bladeren, het vergt energie van de lezer, maar juist dat raakt me. Ik kreeg het vorig jaar van een vriendin en neem mijn tijd om het rustig te lezen.

Toen ik de essaybundel Sister Outsider las, veel te laat in dit leven, besefte ik pas echt dat mijn ervaring als Zwarte vrouw niet individueel was, maar collectief. Elk essay in de bundel licht dat toe.
Wat The Black Unicorn betreft: ik ben een poëzie-liefhebber en had net zo goed 20 dichtbundels kunnen kiezen (waarvan dan – ja gniffel – de helft zou bestaan uit witte mannen én vrouwen; want oude liefde roest niet). Maar deze bundel heb ik gekocht vanwege de prachtige tweetalige edities die verschenen: het moge duidelijk zijn dat ik ook van lezen en leven in andere talen hou en ik kocht de bundels in zowel de Franse als de Spaanse editie, om ook mijn Frans te onderhouden en beter Spaans te lezen. Een Nederlandse vertaling bestaat nog niet. Mijn voorliefde voor Engelse schrijvers komt voort uit een achterstand in de Lage Landen: uitgevers geven nog steeds veel te weinig Zwarte schrijvers van eigen bodem uit. Maar mijn zin in meertalig lezen komt denk ik door 1) mijn Belgische, Senegalese en Amerikaanse roots en 2) mijn Europese - lees Spaanse - manier van leven.

Vijf van de elf romans die ze bij leven publiceerde. Want slechts één boek van Toni Morrison kiezen is onhaalbaar voor me. Ze is mijn literaire idool en ik studeer wat ik Morrisonkunde noem.

In eerste instantie wilde ik Sula kiezen - het boek dat op dit moment het dichtst bij mijn hart ligt, maar dan zou ik de anderen te kort doen. Paradise is het meest innovatief maar het is echter - net als Beloved - geen boek waarmee je naar mijn mening het oeuvre moet instappen. Daar is Sula wel geschikt voor. Morrisons debuut The Bluest Eye wordt door velen als dé ruwe parel beschouwd, en door sommigen als het beste boek uit haar oeuvre. Voor mij was het het eerste boek van haar dat ik las, maar het geïnternaliseerde racisme van het hoofdpersonage, dat zo lang leidend was in mijn eigen leven, sloeg me te hard in het gezicht. Kort samengevat: in The Bluest Eye wil Pecola graag blauwe ogen hebben. Ze wordt niet ongesteld en blijkt zwanger van haar vader. Ze is een en al goedheid maar de wereld is meedogenloos hard voor haar. Als je opgewassen bent tegen het rauwe geïnternaliseerde racisme dat in dit boek wordt opgevoerd is The Bluest Eye de beste kennismaking met Morrisons oeuvre. Het is haar debuut en het werd bovendien uit pure noodzaak geboren.

As we speak herlees ik het werk, en dobber ik nog na over een sensueel maar tegelijk ook heel mentaal stuk over bruine meisjes die de tweede sopraanpartij zingen in hun koor en nooit uitgekozen worden om de solo te zingen, die nooit vriendjes hebben maar altijd trouwen en dan twijg per twijg hun nest opbouwen tot het hun eigen onschendbare wereld is. Vrijwel genezen van de geïnternaliseerde pijn merk ik dat ik herlezend regelmatig vergeet te ademen bij zinnen die zo prachtig en raak zijn zoals ‘Maybe that was love. Choking sounds and silence’. Ik lees het nu anders en het is een meesterwerk. Maar tegelijk is er ook altijd dat stemmetje in mijn achterhoofd dat sist: en Sula dan?

Sula, Morrisons tweede boek, gaat over de hechte vriendschap, de geheimen en het verraad tussen twee Zwarte meisjes, later vrouwen. Sula gaat over de intense vriendschap tussen Nel en Sula, twee jonge Zwarte meisjes en tegelijkertijd ook over de vrouwen die hen voorgingen. En over verraad en schuld. Het is een boek waar ik veel, heel veel over nadenk. Bijna dagelijks misschien. Maar zeker een aantal keren per week, want Sula is voor mij ‘de bom’. Vanwege het rücksichtslose vrouwengeslacht Peace: oma Hannah Peace die haar been offerde voor een toekomst voor haar gezin maar later haar verslaafde zoon van het leven bevrijdt met benzine en een vlammende prop papier. De seksuele vrijheid waarmee Eva Peace zich bedient met de seksuele gunsten van de mannen in het dorp. En Sula zelf, die van niks of niemand onder de indruk lijkt te zijn tot ze verliefd wordt op Ajax. Mijn favoriete moment in het boek is als Sula haar eigen vingertopje afsnijdt voor de ogen van de bullies die het op haar en haar vriendinnetje Nel gemunt hebben. ‘If I can do that to myself, what you suppose I'll do to you’

Beloved is een boek dat – vermoed ik – 'gechanneld' is geschreven, wat door Jessye Norman wordt benoemd als 'De voorouders spreken via Toni Morrison', maar door de stijl en structuur die Morrison aanbracht meesterlijk is. Beloved, Jazz en Paradise vormen een drieluik over liefde, liefde die zijn grenzen te buiten gaat. In Beloved is dat moederliefde, in Jazz is dat obsessieve liefde tussen man en vrouw (een driehoeksrelatie in dit geval) en in Paradise liefde voor religie en de gemeenschap. Een interviewer vroeg aan Toni Morrison met betrekking tot het drieluik: ‘Liefde dus, wat voor liefde is dat? En hoe weten we wanneer de liefde te veel is, te intens?’ ‘Dat weten we niet,’ zei Morrison. ‘Dat is het probleem van de menselijke geest en de ziel. Het probleem is: we weten het niet, maar we moeten het proberen. Het niet proberen is armoedig voor het zelf en de geest. Het is oninteressant om te leven zonder het te proberen. En het kent geen risico. En dat maakt het leven niet enkel leefbaar maar een galant gebeuren. Ik zet in mijn verhalen de personages op de rand van een klif en ik duw ze zo ver mogelijk als kan om te zien waaruit ze gemaakt zijn.’

Ja, ik kan urenlang over haar oeuvre praten en denken. Het is mijn hobby en favoriete denkoefening geworden omdat ik al mijn favoriete thema’s in haar werk terugvind. En dat dan in de prachtigst geschreven zinnen. Stilistisch ken ik niemand die haar overtreft. Mijn essay over Toni Morrison is bijna klaar en verschijnt in januari 2023 en als je meer wil weten waarom ik mijn tanden breek op het postmoderne Paradise, maar het toch de meest intrigerende roman ooit vind, nodig ik je uit daar verder te lezen…  En rondom Sula – en voor de durvers ook rondom Paradise – wil ik winter 2022/2023 een boekenleesclub oprichten. Wees welkom.