‘Hoe kan je schrijven over iets wat nog niet klaar is?’ vroeg de Oekraïense schrijver Andrej Koerkov kortgeleden in een interview. Ik denk sinds de Russische invasie vaak aan die vraag. Wat kan Oekraïense fictie en poëzie doen in tijden van een constant bewegende en zelfs uitdijende oorlog? De vraag die Koerkov stelde, ging over zijn roman Grijze Bijen. In dat boek reist Sergey (een naam die valt te vertalen als ‘grijs’) van de grey zone in de Donbas naar de Krim om zijn bijen veilig te stellen. Een kleine Oekraïense Odyssee, maar dan met weinig helden en een chagrijnige Oekraïner in de hoofdrol.

Sergey’s dorp, dat sinds de Donbas-oorlog in 2014 compleet is leeggelopen, zit letterlijk klem tussen twee vijanden: aan de ene kant ligt het Oekraïense leger; aan de andere kant liggen door de Russen gesteunde separatisten. Soms gaat er bij wederzijdse beschietingen iets mis: dan belandt er een granaat in een tuin of ligt er opeens een dode soldaat in een veld dat van niemand meer is – iedereen is vertrokken. Sergey heeft geen mening over de oorlog, wil niet bezig zijn met politiek, hij wil gewoon zijn bijen houden, voldoende eten en rustig slapen.

Als de boel in het dorp van Sergey, na periodes van ogenschijnlijke rust, toch weer uit de hand begint te lopen en beschietingen elkaar steeds sneller opvolgen, besluit Sergey zijn bijen in veiligheid te brengen. In een krakkemikkige Lada (met Sovjetnummerbord) rijdt hij van het oosten van Oekraïne naar het zuiden ervan, naar de Krim. Daar woont een oude vriend, Akhtem, een Krim-Tataar die ook bijen houdt, die zal de bijen een veilige plek kunnen geven.

De gesprekken die Sergey tijdens zijn reis met onbekenden heeft, zijn zeer politiek. Als hij bijvoorbeeld een plank voor zijn honingraat kast wil kopen op de Krim, om zijn bijen na de lange tocht toch weer naar huis te brengen, gaat het niet over zijn bijen, maar over met wie je omgaat. Een vrouw uit een lokale winkel, waar hij vraagt naar honingraat kasten, zegt: ‘Ik weet dat je niet van hier bent. Je bent bevriend met de Tataren, maar je ontwijkt ons orthodoxe volk. Heb je je bekeerd tot de islam of zo?'

De politiek is overal om Sergey heen. Zijn bijen, die hem door Oekraïne voeren, laten hem langs alle stemmen van het land reizen en zo ontstaat er een klein en menselijk verhaal in een complex en verdeeld land – dat zich nu, sinds 24 februari meer dan ooit verenigd lijkt te hebben (iets waarover de dichter Ilya Kaminsky tijdens Poetry International tegen me zei: ‘ik hoop dat dat zo blijft.’). De gebieden waar Sergey doorheen beweegt, golven en deinen voorzichtig en waakzaam mee met de politiek, klotsen op en neer tussen grote invloeden en machtige personen, die constant op hun kleine levens drukken.

Hoe publiceer je een roman die zich in het heden bevindt, die nog leeft, stelde Koerkov? Zijn woorden gonzen nu al weken door mijn hoofd: ‘how do you write about something that is not finished?’ Oekraïne, het duizenden kilometers brede land aan de rand van Europa; het land dat in principe al acht jaar in oorlog was, staat sinds eind februari 2022 plots overal in de spotlight: met de Russische invasie is de oorlog opeens ‘echt’. (Inmiddels, drie maanden later, vrezen Oekraïense kennissen en vrienden die zich bezighouden met Oekraïne voor oorlogsmoeheid en oorlogsverveling, het wegzakken en verdrinken van de oorlog in Oekraïne in al het andere wereldnieuws, hoe luguber de dagelijkse berichten ook zijn). Had Koerkov bij het uitkomen van de Engelse vertaling van Grijze Bijen moeten vragen: ‘how do I write about something that may never end?’

En ik vraag me daaropvolgend af: kan je daar een romanwereld voor creëren die overeind blijft staan? Of dacht Koerkov hier al die tijd al over na, zowel voor, als tijdens, als na het schrijven van deze roman? In januari trok Koerkov al aan de bel in een interview met de (wat mij betreft onnavolgbare) journalist Michiel Driebergen in Trouw. Koerkov zei het volgende: ‘Bij een Russische invasie zal dat effect nog sterker zijn, omdat er dan voor het eerst een buitenlandse mogendheid openlijk oorlog voert op Oekraïense bodem.’ Grijze Bijen krijgt zo steeds meer subtext, steeds meer nieuwe ‘leeslagen’, nieuwe wendingen, onzichtbare hoofdstukken, waarvan onduidelijk is wanneer die afgesloten worden.

Een keer in het verhaal raakt het politieke systeem Sergey zelf: als personeelsleden van de FSB (de Russische geheime dienst) een aantal van zijn bijenkasten onderzoeken, waarbij ze de bijen aanraken. Na dit onderzoek wordt een aantal van de bijen grijs. Alsof ze besmet zijn, ziek geworden, aangetast. Afgelopen weken denk ik vaak aan Sergey, die met zijn kasten vol bijen, voorzichtig in zijn krakkemikkige Sovjet-Lada gepropt, door het steeds verder verwoest rakende Oekraïne trekt. Ik zie hem Boetsja passeren, Cherson, Irpin, Ivano Frankivsk – waar hij steeds andere routes moet nemn omdat er plotseling overal loopgraven liggen.

Fictie is een deur die je opendoet om te zien hoe het ergens anders is. In Grijze Bijen valt het Oekraïne dat Koerkov neerzet met de dag meer uit elkaar, wat kan Sergey nog met zijn bijen als ze straks allemaal grijs zijn?