Exploring Stories 25: het thema The Fragility of Freedom

Wie een beetje om zich heen kijkt, ziet welke loop de geschiedenis lijkt te nemen: regimes worden steeds minder democratisch, mensenrechten staan overal ter wereld onder druk, kritische stemmen raken gemarginaliseerd of worden monddood gemaakt. Steeds vaker raken mensen verstrikt in systemen die hen beperken of verdelen. Vrijheid, zo blijkt telkens weer, is geen vaststaand gegeven. Vrijheid is extreem kwetsbaar en verdwijnt vaak sneller dan ze verworven is. 

In het thema The Fragility of Freedom onderzoeken we hoe literatuur ons kan helpen alert te blijven op die uitholling van vrijheid, én we zien mogelijke scenario’s van wat er van onze menselijkheid overblijft als vrijheden definitief worden ingeperkt. Wat betekent het om vrij te zijn en hoe voelt het om die vrijheid geleidelijk aan te verliezen? Schrijvers Clarice Gargard, Eva Rovers, Lea Ypi,  Bas von Benda-Beckmann, Nelleke Noordervliet en Paul Lynch laten in hun werk zien hoe mensen zich staande proberen te houden in systemen die hen dwingen tot onmogelijke keuzes. 

In de programma’s bij The Fragility of Freedom bespreken we boeken die voelbaar maken hoe het is als het systeem je leven in de greep krijgt. Het werk van Lynch, Ypi en andere schrijvers is niet alarmistisch of pamflettistisch van aard. Het zijn juist verraderlijk mooie verhalen, over mensen die niet de luxe hebben om grote idealen na te jagen, simpelweg omdat overleven al een daad van verzet is.

Wat vraagt het van een mens, een schrijver, een lezer, om vrijheid levend te houden? Hoe blijf je alert op wat verdwijnt, als het verdwijnen zo subtiel geschiedt? Deze romans bieden geen hapklare antwoorden, maar herinneren ons eraan wat er ook alweer op het spel staat als we het hebben over ‘onze vrijheid’.

Paul Lynch en Nelleke Noordervliet over verstikking door het systeem en de rol van fictie in apocalyptische tijden

Hoe voelt het om te leven in een samenleving die stukje bij beetje verstikt wordt? Hoe en wanneer weet je dat het kantelpunt is bereikt, en wat doe je dan, als ouder, als burger, als mens? Tijdens Exploring Stories ontvangen we twee auteurs die buitengewoon mooi schrijven over die beklemming: Paul Lynch (Ierland, 1977) en Nelleke Noordervliet (1945). Allebei publiceerden ze recent een roman over de nabije toekomst, waarin de democratie langzaam maar onverbiddelijk afbrokkelt, of al afgebroken is. Niet door grote staatsgrepen of oorlogen, maar via de sluiproute: geniepige wetten, het bureaucratische net dat zich om burgers heen sluit, verdwijningen en andere vreemde gebeurtenissen die niet hardop benoemd mogen worden. Hun romans laten scherp zien hoe die afbrokkeling allereerst plaatsvindt in de haarvaten van de samenleving, in de levens van doodgewone mensen, tot op een punt dat je je realiseert dat iedereen er middenin zit.

de tekst gaat door onder de foto's

In Paul Lynch’ Lied van de profeet, bekroond met de Booker Prize 2023, ontrolt zich een angstaanjagend scenario in Ierland: een moeder probeert haar kinderen te beschermen terwijl haar man wordt opgeslokt door het regime. Lynch schrijft verraderlijk mooi; als lezer laat je je meevoeren in de liefde voor haar kinderen en door het schitterende Ierse landschap, en pas halverwege de roman dringt de dreiging werkelijk tot je door. Begin dit jaar verscheen de Nederlandse vertaling van Grace (2017), nog zo’n ijzersterke literaire nachtmerrie, maar nu gesitueerd in de historische werkelijkheid van de Ierse hongersnood in 1845. Het jonge meisje Grace wordt verstoten door haar familie en moet in haar eentje op pad, op zoek naar eten, op zoek naar lijfsbehoud. Ook in Grace onderzoekt Paul Lynch hoe mensen hun waardigheid weten te behouden te midden van rampspoed en verlies, en of het mogelijk is om je niet te laten vermorzelen door een allesvermorzelend systeem. 

Paul Lynch’ gespreksgenoot Nelleke Noordervliet schreef al net zo’n beklemmende roman over wat er zou kunnen gebeuren als ‘het systeem’ een monster wordt. In Het bewind van de gelukkigen heeft een democratisch gekozen partij de absolute macht in Europa naar zich toegetrokken en de oppositie op allerlei manieren uitgeschakeld. Het verhaal speelt zich af in een Europa waar al tien jaar geen vrije pers meer bestaat. Voormalig journalist Sophie Roth verhuist naar het platteland in de hoop te ontsnappen aan het door de machthebbers opgelegde valse geluk. Maar ook in de kleine gemeenschap waar ze belandt, stuit ze op wantrouwen, en wordt ze voor onmogelijke keuzes gesteld als ze in aanraking komt met het verzet.

Drie romans, twee schrijvers, één rode draad: hoe houdt de ‘gewone mens’ zich staande als het systeem ons bij de strot grijpt? Hoe ziet menselijkheid eruit zonder vrijheid? Ook de literaire aanpak van Lynch en Noordervliet vertoont parallellen: ze schrijven geen pamflettistische, waarschuwende boeken, maar romans waarin de lezer langzaam de greep strakker voelt worden. En we hopen dan ook op een stevig gesprek over nut en noodzaak van fictie in tijden van totalitaire dreiging. Hoe maak je dreiging uit de echte wereld voelbaar én literair interessant? Hoe kunnen schoonheid en gruwel naast elkaar bestaan? Wij geloven dat fictie bij uitstek de plek is voor onderzoek naar dit soort vragen, en dat Lynch en Noordervliet buitengewoon goede onderzoekers zijn.

Lea Ypi en Bas von Benda-Beckmann over familiegeheimen, ideologie en ongewenste erfenissen

Wat als jouw familiegeschiedenis onlosmakelijk verbonden blijkt te zijn met de grote en pijnlijke verhalen van de twintigste eeuw? En hoe schrijf je daarover, zonder in zwart-witdenken of al te gemakkelijke veroordelingen te vervallen? In dit Exploring Stories-gesprek laten twee schrijvers in de categorie ‘ongemakkelijke familiegeschiedenis’ hier samen hun licht over laten schijnen. 

Allereerst Lea Ypi (1979), hoogleraar politieke theorie en schrijver van de internationale bestseller Vrij: opgroeien aan het einde van de geschiedenis. Ypi groeide op in het geïsoleerde Albanië, waar tijdens haar jeugd communistische idealen de plaats van religie innamen, en waar ze als kind leerde geloven in saamhorigheid en gelijkheid – totdat het communistische regime instortte. Haar nieuwe boek Onwaardig (Nederlandse vertaling door Luud Dorresteijn) begint met een foto van de huwelijksreis van haar oma, die opduikt op het socialmedia-account van een wildvreemde. Ypi wordt geconfronteerd met verontrustende vragen: waarom staat dat pasgetrouwde stel stralend op de foto terwijl de Tweede Wereldoorlog woedt? En hoe kan die foto eigenlijk bestaan – de communistische autoriteiten hadden toch alle documenten uit het leven van haar oma vernietigd? Op zoek naar antwoorden reconstrueert Ypi een familiegeschiedenis die zich uitstrekt van de Ottomaanse aristocratie en het ontstaan van het moderne Griekenland en Albanië tot de gruwelen van oorlog en communisme. Ze graaft in spionagerapporten, rechtbankverslagen en haar eigen herinnering. Het resultaat is een roman die niet alleen een verborgen familiegeschiedenis blootlegt, maar ook laat zien hoe politiek en ideologie zich generaties lang in mensenlevens nestelen. Een ijzersterk voorbeeld op van literatuur waarbij het persoonlijke de ingang vormt voor een veel groter verhaal.

En dat geldt ook voor schrijver en historicus Bas von Benda-Beckmann, met zijn boek Het kleedje voor Hitler (winnaar van de Libris Geschiedenis Prijs 2024). Hij ontdekt als tiener dat zijn oudtante de weduwe was van Alfred Jodl, Hitlers trouwste generaal. Die ontdekking is het startpunt van een jarenlange zoektocht naar het naziverleden van zijn familie: een zoektocht vol onverwachte wendingen, bizarre anekdotes (zoals het mysterieuze tafelkleedje dat aan Hitler zou zijn geschonken) en pijnlijke vragen over schuld, schaamte en de manier waarop Duitse families na de oorlog met hun verleden omgaan.

De tekst gaat verder onder de slider

In dit gesprek verkennen Ypi en Von Benda-Beckmann hoe een politieke of morele erfenis zich nestelt in de persoonlijke levens van latere generaties. Wat hebben jouw voorouders gedaan om te overleven? Welke ‘verkeerde’ keuzes hebben ze gemaakt, omdat ze niet zo onafhankelijk van het systeem waren als ze hoopten? Ze spreken over familiegeheimen en de moeite die het kost om die onder ogen te zien; over ideologie en de verleiding van zwart-witdenken, en over de vraag of (en zo ja, hoe) je als individu een collectieve schuld kunt vergeven. Hun persoonlijke verhalen verschillen enorm (nazi-Duitsland versus communistisch Albanië), maar de auteurs raken elkaar in de complexe erfenis die ze hebben meegekregen, en in de manier waarop literatuur en onderzoek kunnen helpen om daarmee in het reine te komen.

Clarice Gargard - performatieve lezing n.a.v. Na verzet komt (r)evolutie

‘We eten voor het eerst in tijden niet meer braaf wat ons voorgeschoteld wordt, omdat het simpelweg te vies smaakt. We trekken een grens, gaan de straten op, stellen vragen en weigeren mee te werken.’ In een performatieve lezing neemt Clarice Gargard (1988) ons, naar aanleiding van haar boek Na verzet komt (r)evolutie, mee langs tien wegen naar (r)evolutie, geïnspireerd door activisten, soefisten, wetenschappers en kunstenaars, maar ook door de stille stemmen in onszelf. Een uitnodiging om radicaal eerlijk in de spiegel te kijken, om te onderzoeken hoe we kunnen evolueren naar een nieuwe menselijke norm, en hoe we de toekomst kunnen blijven verbeelden waar we allemaal naar verlangen. Durf je de uitnodiging aan te nemen? Volgens Gargard begint een nieuwe wereld bij onszelf, bij ieder van ons – maar niet op de manier die je misschien gewend bent.

Eva Rovers - De klimaatcrisis, het woningtekort, het stikstofprobleem (mini-college)

De klimaatcrisis, het woningtekort, het stikstofprobleem: onze grootste maatschappelijke vraagstukken worden maar niet opgelost. Ondertussen groeit de ontevredenheid over de politiek en winnen autocraten terrein. Zo verdwijnt langzaam maar zeker het vertrouwen in de democratie. De oplossing? Niet minder, maar
méér democratie. Eva Rovers geeft een minicollege over haar nieuwe boek Waarom we politiek niet alleen aan politici kunnen overlaten en laat zien hoe een permanent burgerparlement onze democratie structureel kan versterken.