Aan het begin van Het transgalactisch liftershandboek ligt Arthur Dent in protest voor een grote gele bulldozer die zijn huis komt verwoesten, omdat de gemeente op die plek heeft een rondweg heeft gepland. Maar al snel blijkt hoe onbelangrijk dat is: een vloot grote gele ruimteschepen komt de hele planeet Aarde verwoesten, omdat er op die plek in het universum een intergalactische snelweg is gepland. Net op tijd vlucht Dent naar zo’n ruimteschip, met een vriend, die van een andere planeet blijkt te komen. Het verhaal doet denken aan Waterschapsheuvel van naamgenoot Richard Adams, ook een klimaatroman. Daarin vlucht een groep konijnen, waarvan één helderziend, voor de verwoesting van hun kolonie. Beide boeken bieden wat voor mij de essentie van literatuur is: een ingang tot een totaal andere wereld dan de bekende alledaagse, een wereld waarvan je niet had kunnen denken dat die bestond en waarin je graag (tijdelijk) vertoeft. In Waterschapsheuvel zie ik mijn eigen liefde voor de levende natuur op aarde verbeeld; Het transgalactisch liftershandboek beschrijft vooral buitenaards leven en is absurdistisch en eindeloos grappig (maar heeft wel minder konijnen). Met Douglas Adams begon mijn grote liefde voor Engelstalige literatuur.

Dit is de beste roman die ik ken over mensen die met goede bedoelingen het leven van andere intelligente wezens en elkaar verwoesten. Ik weet nog precies waar en wanneer ik om het einde gehuild heb. Google het niet: het is een boek met een geheim dat op een kwart wordt onthuld en als je het dan nog niet geraden hebt, is het een schok om te lezen. Je kunt het boek daarna altijd herlezen, maar je kunt het maar één keer lezen terwijl je het geheim nog niet kent. Het gaat over een Amerikaanse studente die haar broer en haar zus mist. Waar zijn ze gebleven?

In Wolkenatlas schotelt David Mitchell ons eerst een half negentiende-eeuws reisverhaal voor, dan een half verhaal in brieven, een half detectiveverhaal, een halve klucht, een half nabijetoekomst-robotverhaal, en dan ineens een héél post-apocalyptisch verhaal. Daarna krijgen we nog de tweede helften van de halverwege onderbroken verhalen. Op zich fijn, maar de apocalyps staat dus wel centraal. In Tijdmeters strijden twee rivaliserende bendes onsterfelijken met elkaar, dat houdt onze aandacht vast, maar aan het eind is het klimaat onleefbaar en de (gewone) mensheid gedoemd. Er zijn wetenschappelijke artikelen geschreven over de manier waarop David Mitchell klimaatverandering en menselijke roofzucht in zijn romans beschrijft. Hij houdt onze aandacht vast – wat een stijl, wat een knappe structuren, wat heerlijk om te lezen, wat een meesterschap! – en intussen, kun je denken, gaat de wereld zoals we die kennen ten onder.

Ook dit is klimaatverandering: mannen die vrouwen weer meer gaan ontzeggen. Het recht op abortus, bijvoorbeeld. Leni Zumas beschrijft het leven van vier vrouwen in een kustplaatsje in de staat Oregon, in een toekomst zo nabij dat het nu zou kunnen zijn. Een van hen is een wat wereldvreemde, nee, mensvreemde natuurgenezeres. Een ander een slim tienermeisje dat zeebioloog wil worden, maar per ongeluk zwanger raakt. De natuurgenezeres kan haar helpen, maar krijgt de schuld van een zeewierplaag en er volgt een heksenjacht. Logisch: wat is een heksenjacht ook anders dan een vrouwenjacht, voortkomend uit angst voor de natuur.

De man van Ruth maakt ‘langzame kunst’ over de opwarmende aarde: bij hun dorp in British Columbia plant hij boomsoorten die daar 55 miljoen jaar geleden groeiden, toen het er palmboomwarm was, alligatorwarm. Intussen vindt Ruth haar eigen werk aan een roman al te traag. Dat werk stokt helemaal als op het strand het dagboek aanspoelt van een Japans meisje, Nao (spreek uit now, nu), dat zich een time being noemt, een wezen dat leeft in de tijd. Leeft Nao nog, of is ze omgekomen in de tsunami bij Fukushima in 2011? Grappig: de Ruth-hoofdstukken zijn in de zij-vorm geschreven, de Nao-dagboekdelen in de ik-vorm. Ruth Ozeki is een boeddhistische priester en je kunt dit prachtige, overvolle boek een meditatie noemen op het wezen van de tijd en op de grenzen van het zelf. Maar het leest wel veel lekkerder weg dan die zin doet vermoeden. Er komen ook nog twee katten in voor, altijd een pre.

Ook dit boek vertelt in afwisselende hoofdstukken de verhalen van twee families, maar dan een in de 19de en een in de 21ste eeuw. Ze wonen in hetzelfde huis (in de VS), een bouwval, en hebben geen geld om het op te knappen. In het heden kunnen de linksige ouders (universitair docent en journalist) geen vaste baan krijgen, de rechtse communisten-hatende opa die bij hen inwoont is ziek en onverzekerd, de volwassen kinderen (hedgefonds-managende zoon, milieu-activistische dochter) komen weer thuis wonen, de zoon zelfs met een baby. Doordat vader en opa Grieks zijn, doet hun verhaal voortdurend aan een Griekse tragedie denken. Intussen zijn de 19de-eeuwse helden Darwin-gezinde wetenschappers (toen dat niet mocht), waardoor je je extra bewust bent van de 21ste-eeuwse strijd om de survival of the fittest. En dat bouwvallige huis? Dat is natuurlijk de aarde zelf.

Ergens in het (fictieve) dorpje Unterleuten, bij Berlijn, moet een windmolenpark komen, want de gemeentekas is leeg. Maar op wiens land? Wie gaat er last van krijgen en wie gaat er meeverdienen aan iets waar de meeste dorpelingen tegen zijn? Zeh beschrijft mooi antropologisch, een personage per hoofdstuk, wat er gebeurt met zo’n dorpje, waar langlopende vetes tussen oudgedienden bestaan en waar begin 21ste eeuw ineens mensen uit de stad komen wonen, op zoek naar rust en ruimte. Zoals de socioloog uit Berlijn die met een studente is getrouwd, en het nu in Unterleuten als vogelbeschermer opneemt voor, uiteraard: de kemphaan.

Als ik me echt somber wil voelen, trek ik deze expliciet klimaatactivistische verhalenverzameling uit de kast (de opbrengst was voor grassroots-energietransitiebeweging 350.org). De titel klinkt misschien alsof we in 2011 dachten dat we klimaatopwarming vooral moesten tegengaan om de ijsberen te helpen, maar de verhalen prediken wel degelijk de ondergang van de mensheid. David Mitchell beschrijft een wereld waarin olie drieduizend dollar per vat kost en een verbod, lees moord, op ouderen dreigt. In het Londen van Toby Litt, 2040, wordt 1940 nagespeeld, compleet met avondklok en verduistering, omdat dat energie-efficiënter is dan gewoon doorgaan met leven. Het 2040 van Helen Simpson is een zwarte nachtmerrie en Margaret Atwood danst in drie diep deprimerende bladzijden door de menselijke geschiedenis.