Voor het passeren van zoveel levens waarin eigen thema’s spelen, waar we in wezen niets van weten, heeft schrijver John Koenig in zijn Dictionary of Obscure Sorrows het woord ‘sonder’ bedacht. Ik leerde het kennen in het boek Bedenktijd van Meredith Greer.

Bedenktijd is een taal-filosofisch boek rondom het afbreken van een vroege zwangerschap. Het gaat over het missen van bestaande woorden om een bepaalde emotie te benoemen, hetgeen het bespreken van de emotie nog moeilijker maakt. En over het woord liminaliteit, een tussentijd, waarin je nog niet weet hoe de afloop zal zijn. Veel van mijn patiënten herkennen zich in die toestand.

Zwangerschapsafbreking is niet iets waar gemakkelijk een gesprek over wordt aangegaan. Ook het níet zwanger worden is een ongemakkelijk onderwerp - om te benoemen, en om op de juiste wijze op te reageren en te bevragen.

‘Bedenktijd’ is een rijk boek, met verbindingen naar bijna alle onderstaande boeken.

In de prachtig geschreven roman Lessen van Ian McEwan wordt een man verlaten. Hij blijft achter met zijn baby en het verzorgen van het kind vertraagt zijn ontwikkelingen als schrijver. Zo wordt de vraag opgeworpen of je je niet volledig kunt ontwikkelen in je carrière wanneer je een kind hebt. En is dat verschillend voor mannen en vrouwen, wordt daar anders tegen aan gekeken? Hoe is dat in de medische wereld, de beroepsmatige ontwikkeling wanneer je een gezin hebt? Kan een man of vrouw met een kind de (creatieve) carrière volledig vormgeven?

Schuilplaats voor andere tijden van Georgi Gospodinov speelt zich af in een palliatieve kliniek waar ruimten voor Alzheimer-patiënten zijn ingericht zoals in ‘verleden decennia’. Herkenning van de inrichting, de geuren en de muziek uit vroeger tijden wordt ook voor mensen zonder Alzheimer om verschillende redenen aantrekkelijk, met angstaanjagend gevolg.

In de recensies wordt vooral de vermenging van verleden met heden benoemd. De vorm echter is even interessant: hoe verhouden de verteller en het personage Gaustin zich tot elkaar? Hoe lopen hun levens in elkaar over? Bestaat Gaustin of is hij de manische versie van de verteller? ‘Jij hebt mij altijd nodig als je iets niet durft’ – is hij het alter ego dat uitvoert wat je in de verste hoeken van je dromen en fantasieën bedenkt?

Door het boek heen staan citaten uit een schrift met de titel ‘dreigende en nieuwe diagnoses’, bijgehouden door Gaustin. Dit nodigt uit tot het zelf maken van een dergelijke lijst.

Slauerhoff was een zoekende dokter, zoekend wat het beste bij hem paste, en wat hij gezien zijn astma fysiek aankon. Een varend eiland is een verzameling brieven aan vrienden, uitgevers. Deze brieven nemen mij mee in zijn zoektocht, zijn poëtische avonturen en zijn belevenissen als arts, en in zijn innerlijke strijd of hij specialist zou willen of kunnen worden.

Hij aarzelde, ‘vooreerst door de tegenstrijdigheid van mijn beide beroepen, medicijnen en literatuur ….maar als ik zie hoe mijn uitsluitend literaire collega’s (…) wat voor of na hun 40ste al gâteus worden en oudehoeren, potatoren of letterziften, dan slaat mij de schrik om t hart en voel ik het als een questie van zelfbehoud een beroep te hebben dat je in actie houdt.’

Tegelijk hij had bedenkingen over zijn werk als arts: ‘Ik kan heel aardig diagnosen stellen a premier vue, maar recepten kan ik niet uit elkaar houden.’

Poëzie lezen geeft je de mogelijkheid te oefenen in precies lezen, in ‘close reading’: wat wordt er nu gezegd? De idioot in het bad van Vasalis is een behoorlijk lang verhalend gedicht, chronologisch in tijd, klassiek in klank, rijm en ritme. ’Zijn zorgelijk gezicht is leeg en mooi geworden.’ De kleuren en sfeer zijn beeldend, verstild en precies in traagheid beschreven, met hartverscheurende laatste strofes. Vasalis beschrijft het onuitgesproken gevoel, het niet de wereld in willen, en tevens geeft het te denken over termen die we inmiddels verlaten hebben - ‘de idioot’.

‘De moeder het water’ van Kopland heeft eenzelfde prachtige verstilde beschrijving, en krijgt meerdere grondtonen wanneer je weet dat het gebaseerd is op het gedicht ‘De moeder de vrouw’ van Martinus Nijhoff, waardoor je in de oude moeder de jonge vrouw terughoort die bij Nijhoff aan het roer stond. In de interviewbundel ‘Mooi, maar dat is het woord niet’ zegt Kopland: ‘Dokter en patiënt zijn gevangen in een taalspel van zorgvuldig geformuleerde bedachte inzichten in de werkelijkheid, bedachte feiten en verbanden. Die zijn overtuigender dan de echte feiten, de onzekerheid over de waarheid.’

Afgelopen winter zag ik De dokter van Robert Icke, gespeeld door Internationaal Theater Amsterdam.

Een dokter weigert aan een priester toegang tot de kamer van een minderjarig meisje dat aan het overlijden is aan de gevolgen van een illegale abortus. Deze weigering gaat online viraal. Onenigheid binnen het medisch team ontstaat, gevolgd door een vernederende publieke ondervraging van de dokter, en uiteindelijk ontslag.

Dit stuk is een hedendaagse bewerking van een stuk dat Arthur Schnitzler schreef in 1912. Ik vond het interessant dat de publieke hetze tegen de dokter, de discriminatie en de abortus alle al in het originele stuk uit 1912 stonden.

Ook nalatigheid kan schaden. In Geraakt van Hans Münstermann gaat het om het nalaten contact op te nemen na een medische fout. Deze roman begint met een ouverture in dichtvorm, die ik herlas nadat ik het boek uit had, waardoor ze onbegrepen elementen in het verhaal uitlichtte en verbond. De roman biedt mooie stof tot nadenken over hoe je in een medisch beroep zelf zou handelen in zo’n situatie.

Nalatigheid speelt ook een rol in de roman Zomerhuis met zwembad van Herman Koch. Koch weet onaangename situaties te verwoorden waarin je zomaar verzeild kunt raken. In dit boek beschrijft hij een invoelbaar nalaten van een medisch onderzoek door een huisarts. Wellicht voortkomend uit een te nabije omgang tussen arts en patiënten. Waar ligt de grens, welke vrienden zie je als patiënt, en worden patiënten wel eens je vrienden?

Verhalen die je hebt gelezen kunnen werken als communicatie-rookcirkels. Ze verschijnen in een (werk)situatie waarover je eerder in een boek hebt gelezen, en herinneren je op de achtergrond eraan hoe het zou kúnnen aflopen…