Let op: niet in de marge, maar in de hoek – als in een boksring. Wie de polemieken leest die Brouwers in Exel schreef, weet dat hij de literatuur bloedserieus nam, dat hij vanuit zijn hoek iedere blaaskaak en bedrieger wilde ontmaskeren. ‘De tijd is daar, dat er gescholden moet worden.’

Ik vraag me af of hij ook weleens schold op zijn naobers hier, of hij ze überhaupt weleens sprak, hoe letterlijk we die stellige woorden ‘Ik neem aan uw leven geen deel’ moeten nemen.

Volledig isolement is niet per se een voorwaarde voor inspiratie op het platteland, dat bewees Martin Heidegger al: toen die zich in het Zwarte Woud in een hut had teruggetrokken bleef hij graag met de landwerkers in zijn omgeving praten. Hij zag overeenkomsten tussen het boerenleven en het denken: voor beide heb je een band met het land nodig. Of, om Thoreau er nog maar eens bij te slepen: ‘Het is het huwelijk van de ziel met de natuur, die het brein vruchtbaar maakt en geboorte geeft aan de verbeelding.’ Een mens kan niet echt denken in de stad, vonden beide filosofen. Brouwers leek het daar vooral om praktische redenen mee eens:

Zodra ik het erf van de dichtstbijzijnde veeboer betreed, komt hij met zijn handen in de zakken van zijn spijkerbroek al naar buiten geschuifeld. In de schaduw van zijn Achterhoekpetje ligt een paar behoedzame ogen verscholen, onder zijn grijze snor verschijnt een beleefde glimlach. De storm lijkt hem niet echt te deren.

‘Mojn,’ zegt hij.

‘Mojn,’ zeg ik.

Ik stel me voor, wijs richting huize Louwhoek.

‘Klopt het dat Jeroen Brouwers daar heeft gewoond?’ Ik weet het antwoord al, maar je moet wat in zo’n gesprek.

Tot mijn verbazing beginnen zijn argwanende ogen zowaar te glunderen. ‘Jazeker.’

‘Hebt u hem nog gekend?’

‘Jazeker.’ Hij knikt er heftig bij. ‘Mooie kerel was dat.’

Dat valt me alleszins mee; met vier woorden weet deze man toch een kleine deuk te slaan in het beeld van de schrijver die zich met geladen pistool in de luwte heeft verstopt.

‘Was hij erg op zichzelf?’

‘Mjao. Hij zat daar boven in het huis hè, die boeken te schrijven.’

‘Heeft ie niet even buurt gemaakt?’

Op die vraag begint de boer alleen maar te grinniken.

Het naoberschap is geen onvoorwaardelijk vangnet. De buren verwachten dat je je in ieder geval even netjes komt voorstellen, wanneer je in dit gebied komt wonen. ‘Buurt maken’ wil zeggen dat je hoogstpersoonlijk langs al die boerderijen in de wijde omtrek gaat, het liefst met iets lekkers (varkensvlees doet het altijd goed), en officieel is het daarbij de bedoeling dat je je nieuwe naobers uitnodigt voor een feest bij jou thuis. Bier, gevulde eitjes, polonaise in de woonkamer, meer varkensvlees.

Een ritueel dat zegt: dit ben ik, ik ben nieuw hier, mijn bedoelingen zijn oprecht. Mag ik erbij komen? Ik heb karbonades gemaakt, met een lekker sjuutje.

Wie hier een yogaretraite komt openen en vergeet buurt te maken, wordt algauw met de nek aangekeken. 

Bij het beeld van een polonaise aan het lijf van de schrijver wiens credo noli me tangere (raak me niet aan) was, begin ook ik te grinniken. Als ik de brieven van Brouwers uit die tijd mag geloven, had hij bovendien alleen maar jenever te schenken.

‘Is het hier erg veranderd,’ vraag ik, ‘sinds Brouwers hier wegging?’

‘Mjao. De meeste kleine boeren zijn wel weg. Wij hadden hier vroeger nog varkens, maar dat kan niet meer uit. Alleen koeien nog maar. Iedereen heeft eigenlijk alleen koeien nog maar.’

De veeboer wijst naar zijn overbuurman, een megastal een paar honderd meter verderop. ‘Die heeft wel drie melkrobots,’ mompelt hij. Uit de manier waarop hij het zegt maak ik op dat zijn hart meer ligt bij de kleine boeren die de afgelopen jaren zijn gestopt. Hij lijkt niet bijzonder trots op zijn overbuurman, zijn ogen glinsterden feller toen we het nog over Jeroen Brouwers hadden.

Ik neem afscheid van de man, een beetje teleurgesteld dat ik niet zoals Heidegger een hele levensfilosofie uit een gesprek met een zwijgzame boer weet te toveren – maar direct troost ik me met de gedachte dat Heidegger een nazi was en ik niet.

De ogen van de veeboer zullen me nog wel een tijdje bijblijven. Dat de naam van een schrijver die nooit buurt maakte zo’n weemoedige reactie bij zijn oud-naober losmaakt, zegt misschien dat Jeroen Brouwers deze gemeenschap toch wel iets heeft gebracht. Puur door over de mensen en de omgeving te schrijven, en door de manier waarop hij dat deed.

De brieven en verhalen van Brouwers over de Achterhoek zijn verstoken van de gemakzuchtige stereotyperingen waar plattelandsbewoners nogal eens slachtoffer van zijn; tegelijk doet hij niet aan verheerlijkend regionalisme. Hij heeft ‘dit gehucht, waarvan de naam op geen enkele landkaart staat’, op de kaart gezet. Wanneer hij over het landschap schreef, deed hij dat op een weergaloze manier: met zijn woorden toonde hij me een schoonheid die ik zelf lange tijd niet in mijn eigen geboortegrond kon zien. Misschien hielp het dat hij hier niet vandaan kwam, dat hem dingen opvielen die de oerbewoners voor lief nemen.

Hoe dan ook, toen ik aan mijn debuutroman De beesten werkte en passages over het landschap hier schreef, pakte ik daar meer dan eens Kroniek van een karakter even bij, om er met een blik van buiten naar te kijken. Dat boek is zo belangrijk geweest voor mijn eigen werk, dat ik de volgende natuurbeschrijving als motto opnam:

Die laatste zin komt natuurlijk veelvuldig terug in Brouwers’ oeuvre, en ik moet daarbij altijd direct ook aan die lijfspreuk van hem denken, noli me tangere, gegrift op een steen van zijn latere woning in de bossen van Zutendaal.

Niets bestaat dat niet iets anders aanraakt – maar: raak mij niet aan.

Ik heb Jeroen Brouwers nooit ‘aangeraakt’, ik heb hem nooit gesproken, nooit ontmoet. Maar onze levens hebben op een aantal manieren langs elkaar gescheerd.

We woonden tegelijk in deze Nedersaksische streek, maar tegen de tijd dat ik leerde lezen, vertrok de schrijver uit de Achterhoek.

Hij woonde hier op de Dwarsdijk, ‘het huis omzweefd door mist en witte wieven’ – de boerderij waar ik een tijd heb gewoond, stond op de Marsdijk.

Hier werd hij veertig. Ik ben nu veertig, op het moment dat ik hier loop, en me probeer voor te stellen hoe hij hier leefde.

In het jaar van mijn geboorte verscheen Winterlicht, zijn roman over een schrijver in de Achterhoek; er zitten veel verwijzingen naar Van Gogh in. Mijn Achterhoekroman met de nodige Van Gogh-verwijzingen verscheen in het jaar dat hij stierf.

Niets bestaat dat niet iets anders aanraakt.

Er is geen Nederlandse schrijver zo belangrijk voor me geweest als Jeroen Brouwers.

Wat niet langs mij heen scheert, maar me tot in mijn botten blijft raken: zijn stijl, en die compromisloze poëtica, ‘geheel verliteratuurd’ – de bloedserieuze houding ten opzichte van het schrijverschap die ook ik iedere dag nastreef.

Dat gaat niet (alleen) om gescheld. Vanuit zijn hoek, als dorpsoudste van de kleine gemeenschap die de Nederlandse literatuur heet, boekstaafde Brouwers wie er kwam en wie er ging, hij woog ze, beoordeelde wat iemand kwam brengen, wat de gemeenschap aan die persoon had. Je anoniem terugtrekken in een boshutje was er voor een schrijver niet bij; Jeroen Brouwers hield je in de gaten, knipte ieder artikel uit waarin je werd genoemd, maakte een dossier met je naam erop in zijn vermaarde archief.

Soms kwam een jonge schrijver zich zelf melden. Ondanks het noli me tangere, ondanks het geladen pistool in de luwte, zijn er de laatste jaren toch aardig wat bij Brouwers op visite geweest. Bewapend met journalist en fotograaf bezochten in ieder geval Yannick Dangre, Joost de Vries en Lucas Rijneveld de schrijver voor een krantenartikel over de oude en de nieuwe generatie, waarbij Brouwers dan dingen mompelde als: ‘Wat is dat eigenlijk voor een nieuwe mode, die duo-interviews?’ Maar bij die bezoeken toonde hij zich altijd gastvrij en welwillend om iets gunstigs te zeggen over het werk van zijn collega’s.

Buurt maken bij Jeroen Brouwers. Zoals een nette jongen betaamt nam Dangre zelfs iets lekkers mee – geen karbonaadjes maar appeltaart.

Er bestaat geen dossier in Brouwers’ archief met mijn naam erop; ik voltooide het manuscript van De beesten een week of drie na zijn dood. Ik had het hem graag willen laten lezen.

Het dichtstbij dat ik zal komen is waarschijnlijk deze tocht naar Exel, in de storm. Mijn kleren zijn doorweekt, de deur van het huis waar hij al ruim drie decennia niet meer woont blijkt bij terugkomst nog altijd gesloten.

Voordat ik de auto weer in stap, fluister ik toch even een paar woorden richting Louwhoek, puur omdat Jeroen Brouwers de enige denkbare schrijver was aan wie ik ooit het volgende zou vragen.

Dit ben ik, mijn bedoelingen zijn oprecht. Mag ik erbij komen? Ik heb karbonades gemaakt, met een lekker sjuutje.