Met de stroom meelezen

Wat is het heerlijk om op de stroom van iemands gedachten, gevoelens en ervaringen te worden meegevoerd, een nieuwe wereld, een ander mens, een groot of klein verhaal in. Het zijn de meest indrukwekkende boeken geweest die mij op deze manier hebben meegenomen, deze stream of consciousness-boeken, zoals de Engelsen ze noemen, maar waarom vertalen we dat niet gewoon eens naar het Nederlands, want moet je horen hoe dat klinkt, bewustzijnsstroomroman, met die twee lange o's achter elkaar. Wat deze stroomboeken zo indrukwekkend en onthoudbaar maakt is dat ze je niet alleen bewust maken van het bewustzijn waar je over leest, maar ook van je eigen bewustzijn, zodat je je later kunt herinneren hoe jouw bewustzijn even samen was met het bewustzijn van iemand anders, echt of verzonnen.

Het is bijvoorbeeld twintig jaar geleden en ik lig in bed in mijn paars geverfde kamer in het mooie plaatsje Castricum, maar ik ben ook in een herfst in Canada. Ik ben nog jong, maar voor even ben ik oud, een oude man met een vrouw die ook oud is, maar de vrouw gedraagt zich vreemd, er zijn kleine misverstanden tussen ons en soms is er opeens een andere vrouw. Wie ik ben valt langzaam uit elkaar, en als ik enkele jaren later mijn oma in de war zie raken, herken ik wat er met haar gebeurt, omdat ik in het hoofd van Maarten Klein in Bernlefs Hersenschimmen heb gezeten.

Of het is twaalf jaar geleden en ik breng een week in Oslo door met W.F. Hermans' Nooit meer slapen. Je zou kunnen denken dat een stroom van bewustzijn zich in lange zinnen aan moet dienen, maar waarom zou je eigenlijk geen korte, eenzinsgedachten in je bewustzijn kunnen hebben? Zoals Alfred Issendorf, die om te beginnen opmerkt dat de portier ‘een invalide’ is en me daarna meeneemt op een hachelijke onderzoeks-excursie over de Lofoten, waar het niet donker wordt 's nachts, en hij de weg kwijtraakt en ook zijn reisgenoten, en niet slaapt, geplaagd door zijn ambities, muggen en het licht.

Het is een jaar geleden en ik ga op reis. Hoog in de lucht ontmoet ik een vrouw in een klein huisje in Ierland, een immigrante uit het Verenigd Koninkrijk, beschreven in Poel, door Claire Louise Bennett, en ik verwonder me erover dat ik haar gedachtestromen, die een kinderachtige onaangepastheid verraden, verdraag, dat ik ze leuk en grappig vind, existentieel rakend, en herkenbaar. Zoals wanneer ze in haar eentje een man tegemoet loopt en fantaseert over hoe hij haar zal verkrachten, waarop hij afslaat en zij haar angst ongegrond kan verklaren.

Louise Glück is een Nobelprijswinnend dichter maar ze heeft ook een prachtig prozaboekje geschreven, Marigold en Rose, over het eerste levensjaar van een tweeling, twee meisjes die nog niet kunnen praten maar wel kunnen waarnemen, elkaar, de wereld, en de toekomst, waarin de ene van de tweeling schrijver zal worden en de andere niet. Het verhaal vloeit heen en weer tussen de gedachten van de baby's, die geen woorden hebben om te denken, en toch wordt hun gedenk in woorden opgeschreven. Ik kan het alleen met open mond, een beetje kwijl eruit, lezen, elke avond voor het slapen een klein gouden hoofdstuk.

Vandaag, hangend op de bank in een Sloveens schrijversappartement, het dagelijkse schrijfwerk achter de rug, bevind ik me middenin Zelfportret van Jesse Ball, zijn leven tot nu, opgeschreven als een aaneenschakeling van herinneringen, bijvoorbeeld deze: Jesse en zijn broer denderen van een heuvel af en zijn moeder moet kiezen wie ze redt. Ze kiest zijn broer. Pijnlijk en feitelijk. Ball schijnt zijn boeken in zeer korte tijd te schrijven, in twee of drie weken, zodat ik me voorstel dat Zelfportret er letterlijk in één stroom is uitgekomen. Van zo'n productiviteit kan deze schrijver alleen maar dromen.