Een mensensmokkelaar brengt vier Palestijnen in een lege watertank naar Koeweit. Het verhaal ademt wanhoop, opportunisme en machteloosheid – krachten die door Kanafani zo meesterlijk worden beschreven dat je er door wordt meegesleurd. De afloop laat je dof en leeg achter; de voorgeschiedenissen zijn levendig, vol vitaliteit en rijk aan detail. Het verhaal van de Palestijnse is het verhaal van vlucht, exil en uitsluiting. Ghassan Kanafani was een marxist, in dit geval leidt dat tot een intense identificatie met de lotgevallen van de voortvluchtige mens. Nu in een nieuwe vertaling van meestervertaler Djûke Poppinga.

Behorende tot de jonge generatie die in de jaren zestig gingen ijveren voor een Palestijnse staat. Darwish' poëzie is net als bij Kanafani verbonden met de dagelijkse ontberingen die Palestijnen ondergaan. De bezetting sluipt overal doorheen, ook in zijn gedichten. Zijn poëzie is niet formeel, maar gevoelig, en vormt een natuurlandschap op zich. Om tot autonomie te komen moeten het verloren moederland opnieuw opgebouwd worden in de taal. Darwish is om zijn leesbaarheid en talloze mogelijke interpretaties een feest om te lezen en om die reden in de Arabische wereld hoog gewaardeerd.

Nir Baram is niet alleen een geweldige auteur, hij is ook een nieuwsgierige en geëngageerde reiziger. In een land zonder grenzen reist hij over de grens van 1967 – de grenzen werden vastgelegd na de Zesdaagse oorlog waarin Israël grote delen van het Palestijnse gebied veroverde, de Bezette Gebieden. Het is niet vanzelfsprekend dat een Israëlische schrijver zo’n reis maakt, maar hij maakt de reis om de verhalen te horen van de Palestijnen, de mensen met wie hij het land deelt en op wiens land een voortdurende Israëlische aanwezigheid is, in de vorm van nederzettingen. Hij praat met veel activisten, kolonisten en bewoners, Palestijnen en Israëliërs en trekt gaandeweg een conclusie die gebaseerd is op observaties, niet polemiek, gebaseerd op dialoog en niet holle statements. Hij laat zien dat wie zich een weg uit dit conflict wil delven wellicht zal komen tot heel ongemakkelijke conclusies, een ervan is dat de tweestatenoplossing op papier theorie is maar in de praktijk onwerkbaar en wellicht zelfs een duurzame vrede in de weg staat. Hij komt uit op een confederatie waarin twee volkeren een land managen om elkaar het leven mogelijk te maken. Een uitdagende, prikkelende en voor velen schokerende denkroute die ik op basis van mijn reizen aldaar steeds meer onderschrijf.

Ik woonde in Beiroet in 2006 toen daar de oorlog tussen Israël en de Hezbollah uitbrak. F-16's vlogen boven mijn hoofd, nog nooit had ik me zo kwetsbaar gevoeld. De oorlog tussen Israël en Hezbollah zou gezien kunnen worden als een oorlog tussen realisten en idealisten. Israël dat zijn werkelijkheid verdedigt, Hezbollah dat de werkelijkheid aanvalt. Tijdens de oorlog luisterde ik naar een gesprek tussen de Israëlische schrijver A.B. Yeshua en de Libanese schrijver Elias Khoury. Libanezen mogen geen contacten onderhouden met Israëliërs, omdat het gezien wordt als collaboratie met een vijandige natie. Maar een gesprek tussen schrijvers is en blijft een gesprek tussen schrijvers. Een dag later kocht ik zijn roman, Poort van de Zon, dat gezien wordt als zijn meesterwerk. Ik vond dat na lezing ook. Khoury gaat terug naar 1948, het jaar van de Nakba, de verdrijving van 750.000 Palestijnen uit Israël, om verhalen te vertellen over de staat van ontheemding. 'De geschiedenis houdt niet van winnaars,' constateert de verteller in het boek. Een Palestijnse verpleger vertelt aan het ziekbed van een in coma liggende vrijheidsstrijder verhalen over zijn leven. Wat volgt is een duizelingwekkend relaas waarin geschiedenis zich openbaart als een val, een labyrint, een gevangenis en dan weer een zoet paradijs. De roman is dik en groots maar door structuur van de roman krijgt de lezer volop de ruimte om zelf ook zelf veel in te vullen; ons geheugen is zo sterk als de kwaliteit van de toehoorder.

Toen na de Olso-akkoorden ook steeds meer aandacht kwam voor de hedendaagse Israëlische schrijvers, zag ik een toneelbewerking van een roman van Amos Oz, Black Box. De Egyptisch-Nederlandse acteur Sabri Saad al Hams, met wie ik bevriend was geraakt, had me uitgenodigd om naar het stuk te komen kijken, hij speelde daarin een orthodoxe Jood. Verschillende Israëli’s uit alle lagen van de samenleving lagen twee uur met elkaar in de clinch over van alles en nog wat; Sabri speelde zijn rol met verve. Later zou ik een rol voor hem schrijven waarin hij een Palestijn speelt; de monoloog Jasser die gaat over een acteur Jasser Mansour die in Nederland de rol van Shylock uit Shakespeare speelt. Maar liever speelt hij Jasser Arafat.

Een verhaal van liefde en duisternis is het meestwerk van Amos Oz waarin hij voor het eerst over de zelfmoord van zijn moeder schrijft; maar het is geen sentimentele roman. Het is een harde roman omdat het gaat over propaganda, indoctrinatie, fanatiek nationalisme, religieuze haat – Amos Oz ontziet zichzelf niet, de zionistische opvoeding van de hoofdpersoon was ook zijn opvoeding. Laag voor laag wordt afgepeld om tot de kern van menselijkheid te komen, het bittere gevecht tussen liefde een duisternis. Hij beschrijft ook de stichting van de Staat Israël, het effect dat het had op zijn generatie, de ontwikkeling van slachtoffer naar dader.

Dansende Arabieren kwam uit bij mijn eerste uitgeverij en zo raakte ik in contact met Sayed. Hij was naar Amsterdam gekomen om over zijn eerste roman te praten, die gaat over de groep Arabieren die binnen de grenzen van Israël wonen. Ze maken twintig procent van de bevolking uit maar ervaren discriminatie en uitsluiting. Wat betekent het als de staat van jongs af aan duidelijk maakt dat je er toch niet helemaal bij hoort? Kashua schreef indringende en ook grappige scènes, ik herinner me een hoofdstuk waarin twee Palestijnse jongens Indiaan en Cowboy spelen, maar ze noemen het Sabra en Shatila, naar het Palestijnse vluchtelingenkamp in Beiroet dat tijdens de oorlog van 1982 onder leiding van Ariel Sharon door christelijke milities werd uitgemoord.

Gaandeweg de avond ontspande Sayed Kashua, en bij een bezoek aan Jeruzalem zocht ik hem weer op. Hij was inmiddels beroemd geworden met een serie over een Arabische familie die hij voor de Israëlische televisie had geschreven. En toch vrat de frustratie aan hem. Hoe beroemder, hoe meer hij uitsluiting en geweld ervaarde. Een paar jaar later las ik in de New Yorker dat hij was gevlucht uit Israël en in de Verenigde Staten was neergestreken voor zijn geestelijke gezondheid. Hij is wel blijven schrijven.