Oorlogstrauma in Ginsbergiaanse autopoëzie

Er bestaan genoeg mooie songteksten over de zinloosheid en het rauwe geweld van de Vietnamoorlog. Als ik ‘Straight to Hell’ van The Clash beluister, krijg ik bijvoorbeeld abrupt een brok in mijn keel als Joe Strummer ‘Oh, papa-san, please take me home’ zingt. In films als Apocalypse Now en Full Metal Jacket zie je ontspoorde en doorgedraaide soldaten die niet goed weten of ze nu hun moederland trouw willen blijven of aan de kant van de (valse) vijand staan. Ook in Jimi Hendrix’ ‘All Along the Watchtower’ begeven we ons nog in het heetst van de strijd in Vietnam: ‘There must be some kind of way outta here’. Het is niet het verheerlijken van het verdedigen van het vaderland, maar juist de felle kritiek op het oorlogszuchtige beleid van de Verenigde Staten die centraal staat in de literatuur, films en muziek. De oorlog eindigde op papier op 30 april 1975.

In 1966, enkele jaren voor het einde van de Vietnamoorlog, reisde de Amerikaanse beatdichter Allen Ginsberg vanuit het noordelijk gelegen Nebraska door de Heartland, de Midwest van de Verenigde Staten. Met Uher-taperecorder componeerde hij Witchita Vortex Sutra, een stroom van tekst die hij later pas op papier zou zetten. Hij sloeg de organische pauzes tussen zijn woorden en zinnen op papier niet over, om zo de ‘space-timing’ te behouden. Een soort autopoëzie, dus. Beelden van de Midwest worden afgewisseld met radioverslagen van de op dat moment razende Vietnamoorlog. De conservatieve kern van de Heartland wordt door Ginsberg zij aan zij geplaatst met grof en zinloos oorlogsgeweld: ‘a vortex of hatred that defoliated the Mekong Delta’. Hij laat zien dat het tekst is, taal, die gebruikt wordt om de oorlog ten onrechte te vergoelijken. Het is echter ook tekst, taal, die hier de complete zinloosheid en obsceniteit van deze oorlog laat zien. Omgekomen soldaten worden gereduceerd tot ‘the latest quotation in the human meat market’, entertainment (‘the honkytonk tinkle/of a city piano/to calm the nerves of taxpaying housewives of a Sunday morn’) wordt afgewisseld met Amerikaanse propaganda (‘Vietnam War Brings Prosperity’) en geweld (‘flesh soft as a Kansas girl’s/ripped open by metal explosion/[…] on the other side of the planet’). 

(Tekst gaat verder onder de video.)

Een kleine twintig jaar later zingt Tom Waits de titeltrack van zijn album Swordfishtrombones, kort na een breuk met zijn label dat hem een meer commerciële hoek in wilde duwen – zijn debuutalbum Closing Time was een middelmatig succes, Waits was een belofte, maar de Californische troubadour wilde meer vertellen dan mooie verhalen en liefdesliedjes. Waits ontdekte Captain Beefheart, las Ginsberg en Karouac. Als een kind van zijn generatie werd hij ook dagelijks geconfronteerd met de grimmige nasleep van de Vietnamoorlog. 

In 'Swordfishtrombone' laat Waits de oorlog op papier jaren na 30 april 1975 nog doorgaan. Net zoals Ginsberg bevindt hij zich niet in Vietnam in het heetst van de strijd – nee, hij beschrijft hetzelfde gebroken Amerika dat de beatdichter beschreef. Het zijn niet de gruwelen tijdens de oorlog waar Waits over zingt, het zijn juist de gruwelen ná de oorlog die hij bezingt. De trauma’s, het gevoel dat je na je dienst niet meer nodig bent, de zinloosheid. Zowel de oorlog als het leven na de oorlog zijn besmet door onheil en de dood. Zo schrijft Waits over een ‘modified Brougham DeVille’, een lang type Cadillac waarvan het chassis vaak gebruikt werd voor lijkwagens. Natuurlijk rijdt de veteraan niet letterlijk zelf in een rouwwagen, maar stuurt hij volgens de Californische songwriter recht af op de dood. De ‘mad dog that wouldn’t sit still’ is misschien wel dezelfde viervoeter die Churchill als huisdier had: een hardnekkige depressie, een panische manie.

Je zou de schrijfstijl van Waits grotesk en absurdistisch kunnen noemen: de beeldspraak is vaak overdreven, té rauw, té goor, té bizar. Het is opgeblazen beatpoëzie, Karouac en Ginsberg on steroids. Dit groteske is bijvoorbeeld terug te zien in het volgende fragment:

Wat ik in eerste instantie voor me zie is een hoogst dieronvriendelijke situatie met een gulle luitenant, een klein geel vogeltje, een gouverneur uit Oklahoma die wel érg hoge straffen oplegt voor het beminnen van een vrouw (die uit het niets op komt dagen). Verwijt, verraad, verlies: overduidelijk. Verhaallijn? Volkomen weird. En weird is precies wat het moet zijn. Een ijldroom als deze is natuurlijk niet helder gestructureerd en te beschrijven in conventionele vormen. ‘Skank’ is oud slang voor stelen, ‘skanked her head with every word’ slaat op het verklappen van geheimen. Een ‘canary bird’ is een klokkenluider, een spion. Doughboy is een ander woord voor infanterist, een bijnaam die populair werd onder Amerikaanse soldaten tijdens de Civil War en de Eerste Wereldoorlog. De luitenant heeft dus een jonge vrouw (waarschijnlijk dezelfde vrouw die de infanterist verleidde – ‘put a spell on’ – eerder in het nummer) de opdracht gegeven de voetsoldaat te verklikken. Het resultaat? Twintig jaar celstraf ‘for lovin’ her’.

Waar Ginsberg in zijn Witchita Vortex Sutra (later zal het gedicht de componist Philip Glass inspireren tot het schrijven van een van de werken op het album Solo Piano) een begin maakt met ironische beeldspraak, doet Waits er nog een absurdistischer sausje overheen. Waar Ginsberg nog schrijft over bommen, verminking en oorlog (‘I search for the language/that is also yours-/almost all our language has been taxed by war’), weet Waits zonder ook maar één letterlijke verwijzing naar de drie voorgenoemde zaken treffende beelden op te roepen. Het is vooral hetgeen waarover niet geschreven wordt dat de meeste lading heeft.

'Swordfishtrombone' gaat niet óver oorlogstrauma. Het gaat niet óver een veteraan die zijn weg niet meer kan vinden nadat hij is teruggekeerd uit Vietnam. 'Swordfishtrombone' ís het trauma, in Ginsbergiaanse autopoëzie. Inclusief begeleidingsband en de heerlijke stem van Waits: ‘And if you think that you can tell a bigger tale/I swear to God you’d have to tell a lie.’