Het is anno 2025 onmogelijk om een literair festival te organiseren zonder aandacht te besteden aan een van de grootste humanitaire en morele crises van deze tijd. Terwijl de wereld toekijkt, voltrekt zich in Gaza een afschuwelijke tragedie. Schrijvers, lezers, denkers – wij allemaal, dus – kunnen en willen ons daar niet afzijdig van houden.
Tijdens Exploring Stories onderzoeken we, onder het thema Never Again is Now, hoe Nederlandse en internationale schrijvers en denkers zich verhouden tot de genocide op de Palestijnen. Ook onderwerpen als herinneringscultuur, verantwoordelijkheid en verzet zullen in deze programmalijn aan bod komen. Wat betekent het als we ‘nooit meer’ zeggen, terwijl datgene onder onze ogen opnieuw plaatsvindt? Hoe vertel je over trauma als dat trauma voortduurt? Wat betekent ‘herdenken’ als we onze ogen sluiten voor het nu? Welke stemmen horen we over deze onderwerpen – en welke worden systematisch genegeerd of gedemoniseerd? Waarom lijken zoveel mensen hun ogen te sluiten voor geweld ‘ver weg’?
Via essays, romans, pamfletten en persoonlijke verhalen laten auteurs Isabella Hammad, Maurits de Bruijn, Omar el Akkad en Sinan Çankaya zien wat literatuur wel en niet vermag in tijden van humanitaire crisis. Maar ook: dat literatuur niet onschuldig is. Ze zoeken naar taal voor het onverdraaglijke, werpen vragen op waar de politiek zwijgt, en confronteren ons met ongemakkelijke waarheden over identiteit, geschiedenis en medeplichtigheid.
In de programmalijn Never Again is Now maken we ruimte voor gesprekken over hoe we herinneren, wat we verzwijgen, en wat ‘never again’ in de 21e eeuw in vredesnaam nog betekent als de parallellen tussen verleden en heden zo onmiskenbaar zijn.
Gesprekken en performances
Isabella Hammad en Maurits de Bruijn over de genocide in Palestina
Ze schreven allebei een aangrijpend pamflet over Palestina en we zijn ontzettend vereerd dat ze tijdens Exploring Stories voor het eerst met elkaar in gesprek gaan: de Engels-Palestijnse Isabella Hammad (1992) en ‘onze’ Maurits de Bruijn (1984).
Isabella Hammad brak internationaal door met haar tweede roman Geest komt op (2023, vertaald door Gerda Baardman & Jan de Nijs, Ambo|Anthos uitgevers), waarmee ze meerdere literaire prijzen won. In deze roman, ‘een goed gedocumenteerde voorstelling van de geschiedenis van een verscheurd land’, worden Palestijnse geschiedenis, politiek, kunst en identiteit moeiteloos verweven met een losjes op Hamlet gebaseerd intermenselijk drama. Vorig jaar verscheen het essay Recognising the Stranger: On Palestine and Narrative, dat gedeeltelijk bestaat uit de lezing die ze negen dagen vóór 7 oktober 2023 gaf. Ze vulde het in de eerste weken van 2024 aan met een nawoord, waardoor dit essay een vlijmscherpe reflectie is geworden op de oorlog tegen de Palestijnen. Het is alsof je een rechtstreeks verslag leest van een keerpunt in de geschiedenis van de mensheid.
Maurits De Bruijn is schrijver en journalist, schreef meerdere romans waaronder Man maakt stuk (2024, Das Mag), en is de afgelopen jaren een prominente stem geworden in het publieke debat over Israël en Palestina. Zo sprak hij tijdens de dodenherdenking bij het Homomonument in Amsterdam, op benefietavonden en tijdens de Rode Lijn-demonstraties in mei en juni. In zijn nieuwste boek Geweten (2025, Das Mag) onderzoekt hij de genocide in Gaza in het licht van de Holocaust en zijn eigen familiegeschiedenis (De Bruijns Joodse grootouders werden vermoord in Sobibor). Anders dan veel stemmen in het debat schreef hij zijn pamflet niet alleen van achter een scherm: in 2024 reisde hij naar Israël en Palestina om met eigen ogen te zien wat hem al maanden via livestreams en nieuwsberichten bereikte. Geweten is een bestseller geworden, werd overal besproken en zelfs symbolisch overhandigd aan de Haarlemse burgemeester Jos Wienen, die weigerde het woord ‘genocide’ in de mond te nemen.
De tekst gaat door onder de slider
De Bruijn is vertrouwd met het werk van Hammad, hij citeert haar essay zelfs in Geweten, en nu gaan de twee eindelijk live in gesprek. We zien uit naar een oprecht, stevig gesprek over de rol van literatuur in een oorlog als deze, met twee schrijvers die qua achtergrond verschillen, maar elkaar vinden in hun morele overtuigingen, literaire scherpte en de overtuiging dat schrijven over Palestina moet.
Sinan Çankaya en Omar El Akkad (online) over herdenkingscultuur en westerse hypocrisie
Hoe is het om op te groeien in een land dat vrijheid en gelijkheid predikt, maar dat jou en je bestaan vervolgens stelselmatig als uitzondering behandelt? En wat doet het met je vertrouwen in een samenleving als die collectief wegkijkt terwijl een gruwelijke geschiedenis zich herhaalt? Wat als je je langzaam realiseert dat het heldhaftige ‘dit nooit meer’ niet geldt voor mensen die op jou lijken?
In dit programma gaan schrijver en cultureel antropoloog Sinan Çankaya (Nijmegen, 1982) en auteur en journalist Omar El Akkad (Egypte, 1982) met elkaar in gesprek over herinneringscultuur, hypocrisie en hoe het voelt om als een niet-witte man te leven (en te rouwen) in een witte maatschappij. Over de desillusie van integratie en de loze beloftes die westerse samenlevingen doen.
Çankaya publiceerde dit jaar het indringende essay Galmende geschiedenissen (2025, uitgeverij De Bezige Bij), waarin hij de Nederlandse herinneringscultuur rond de Tweede Wereldoorlog bevraagt. Waarom is de Nederlandse omgang met herdenken zo selectief, zo moralistisch, en vooral zo onverschillig als het gaat om andere slachtoffers dan “de onze”? Waarom is het zo moeilijk om de genocide op de Palestijnen überhaupt te benoemen in dit land, laat staan te herdenken? De oorlog in Gaza liet zijn wereldbeeld zodanig kantelen dat hij dit boek wel móest schrijven, aldus Çankaya in een veelbesproken interview met NRC, waarin hij het hele concept van integratie doodverklaarde. “Integratie is een opdracht die eenzijdig bij de migrant is komen te liggen. [...] De superieure Nederlanders zijn zogenaamd beschaafd, de rest moet nog bewijzen dat ze erbij mogen horen.”
Ook Canadees-Egyptische schrijver Omar El Akkad houdt deze hypocrisie, het zelfbeeld en de dubbele moraal van het westen tegen het licht in zijn recent verschenen boek One Day, Everyone Will Have Always Been Against This (2025, Penguin Random House Usa). El Akkad baseerde zijn debuut op zijn leven als immigrant, oorlogsverslaggever en vader, en onderzoekt onder meer wat het betekent om je uit te spreken over Gaza ‘from the middle of empire’. Hij schetst een beeld van morele afstomping, van verontwaardiging op een veilige afstand, en laat ons zien en horen hoe de taal van universele mensenrechten steeds minder universeel (b)lijkt te zijn. El Akkad zal via videostream aanwezig zijn bij dit gesprek.
De tekst gaat door onder de slider
Beide schrijvers kennen het perspectief van de insider-outsider: ze groeiden op in het westen, spreken de taal, kennen de mores, en stuiten toch keer op keer op de grenzen van wie erbij hoort en wie niet. En allebei schrijven ze vlijmscherp over de hypocrisie rondom Gaza, de ‘pikorde van lijden’ die de oorlog ons voorspiegelt. Hun werk is een noodzakelijke spiegel op het gebied van racisme en kolonialisme, en we hopen dat dit gesprek dat ook zal zijn. Want kan je ergens echt ‘thuis’ zijn, als ‘thuis’ zich steeds van je afwendt, en niet over de pijn wil praten die jou op de lippen bestorven ligt?
Reading Vigil for Palestine
Als gebaar van solidariteit met het Palestijnse volk dragen bezoekers en schrijvers van Exploring Stories voor uit boeken die te maken hebben met verlies, verzet en menselijkheid. Tijdens deze literaire wake herdenken we de slachtoffers van de genocide in Palestina. Iedereen is welkom om een fragment van maximaal vijf minuten voor te lezen. Ook verschillende festivalauteurs nemen deel aan deze publieke vorm van herdenking.
Deze wake organiseren we samen met de actiegroep Reading Vigil for Palestine. Reading Vigil for Palestine is een dagelijkse actie op de Dam in Amsterdam om voor te lezen over de Palestijnse geschiedenis en strijd, totdat een permanent staakt-het-vuren is bereikt. Sinds november 2023 claimt de actie openbare ruimte voor politieke educatie en bouwt tegelijkertijd een audioarchief van de voordrachten en een collectieve bibliotheek op. De voordrachten betuigen solidariteit met de Palestijnse zaak in het verzet tegen genocide, kolonialisme en bezetting. Sluit je dagelijks aan bij de wake op het plein van 12.30 tot 13.30 uur.