In mijn vertaalwerk van antieke Griekse literatuur staat het vormprobleem centraal: hoe zet ik de verschillende Griekse metra om in Nederlandse verzen? Voor Homeros’ Ilias en Odyssee koos ik de vijfvoetige jambe, omdat zijn hexameter in onze taal niet al te best werkt. De gevarieerde schema’s van Pindaros’ koorliederen kregen vorm in vrije verzen. Voor Aischylos’ tragedies, waarin dialogen en lyrische stukken alterneren, lag een combinatie van jambisch metrum en vrije verzen voor de hand. Onze manier van spreken ligt dicht bij het ritme van de jamben en precies die nauwe band vermijdt dat een lezer of acteur zich moet wringen in syntactische kronkels die het begrip en ook de esthetische ervaring bemoeilijken. Tegelijk probeer ik inhoudelijk erg dicht bij Aischylos zelf te blijven en weer te geven wat hij heeft willen zeggen. De balans vinden tussen inhoud en vorm blijft dé uitdaging, in het bijzonder bij het vertalen van een Griekse tragedie. Een vertaler balanceert.

Aischylos vertalen of lezen is teruggrijpen naar het moment waarop 2500 jaar geleden in een Grieks theater mensen voor het eerst een spel speelden, waarnaar toeschouwers keken als in een spiegel. Atheners zagen hoe destructief de politieke hoogmoed van Xerxes werkte, zij voelden mee met de Danaïden die op de vlucht waren en asiel vroegen én kregen in Argos, in Prometheus herkenden zij hun eigen drang naar geestelijke autonomie en bevrijding, en het verhaal van Orestes met zijn keten van moord en wraak opende hun de ogen voor de kracht van het Lot dat mensen beheerste. Wie Aischylos intens leest, beseft dat hybris van alle tijden is. Toch verliet een Athener opgelucht het theater, want hij had er een totaalspektakel van woord en zang, muziek en dans meegemaakt. Ons rest vandaag daarvan alleen het woord. En het is aan de vertaler (en regisseur en acteurs) om met de kracht van de taal die ervaring op te roepen. Een vertaler bouwt bruggen.

Vertalen is mezelf uitdagen, want ik werk uitsluitend met teksten die ik graag vertaal en waarin ik deels mezelf terugvind. Afgezien van Homeros (met wie ik als leraar vertrouwd was) was en is mijn vertaalwerk nooit een opdracht van een uitgever. Eigenlijk dringt de tekst zelf zich op. En dat is het begin niet zozeer van een project (ik hou niet van dat woord), maar van een proces tussen een aandachtig lezer en een antieke auteur, die ik helaas niet meer kan mailen of spreken. Voor Aischylos, een tijd- en geestesgenoot van Pindaros, is inleven in zijn denkwereld van essentieel belang. Wetenschappelijke commentaren helpen, maar geen bibliotheek vol, zoiets verstoort het creatieve proces. Uiteindelijk is er alleen de taal om die oude én actuele denkwereld over te brengen. Maar taal kan vervreemden, zeker als het gaat om auteurs uit de Oudheid. En dan blijft het een queeste naar het gepaste woord, het juiste register, de verrassende klank, het wisselende ritme, de plaatsing van woorden. Een vertaler is een zoeker.

Samu, de ik-verteller in het boek, ontdekt dat er, zomaar opeens, woorden uit de taal verdwijnen. Zo bestond er ooit een woord voor het propje stof dat je soms in je navel vindt – Samu speelt er graag mee –, maar niemand herinnert zich meer om welk woord het ging. Samu weet het nog wel: hij is woordredder. 

Als vertaler kon ik natuurlijk niet zomaar een woord verzinnen: dat zou niet kloppen – het moest een Nederlands woord zijn dat echt heeft bestaan. Ik ben op zoek gegaan in oude woordenboeken. Daar kwam ik het vergeetwoord ‘fnaas’ tegen, dat ‘pluisje’ betekent. Dat paste precies!

Ook ‘kwarrig’ is een vergeetwoord dat ik heb gebruikt. Samu legt uit: ‘Ooit zei je “kwarrig koud” wanneer het zo hard vroor dat je huid er compleet schraal van werd. Kwarrig betekent schraal. Nu zeg je “bitterkoud” maar volgens mij slaat dat nergens op want bitter smaakt niet eens koud. En koud ook niet bitter.’

Het leukste – en het lastigste – was dat ik een oplossing moest vinden voor alle taalgrapjes. Voor de naam van de oude dame in het verhaal, bijvoorbeeld. In het Italiaans heet ze Nonnasquì (nonna = oma en squì is de afkorting van squinternata – rommelig, eventueel ook van squilibrata – onevenwichtig). 

Dat is lastig te vertalen. Uiteindelijk bedacht ik ‘Messiebessie’. Die keus heeft consequenties, Samu en zijn vrienden weten aanvankelijk niet waar de bijnaam vandaan komt en maken een woordgrapje over de oorsprong. Zo'n woordgrapje moet de doelgroep aanspreken, dus bedacht ik iets met de voetballer Messi (de dame kan namelijk vreselijk hard rennen, in achtervolgingen).

Ja, ik heb contact gehad met Galiano, hij is zeer benaderbaar. Ik heb hem mijn oplossingen voorgelegd. Hij houdt van woorden, ook van bijzondere woorden in andere talen. In zijn eerdere boek Eppure cadiamo felici, dat ik ook mocht vertalen en dat in het Nederlands De bijzondere woorden van Gioia heet, komen woorden voor uit allerlei talen van de wereld. Galiano’s lievelingswoord in het Nederlands is ‘oogstrelend’. Mijn lievelingswoord in het Italiaans is ‘primavera’ – ‘lente’. 

We werken sinds jaar en dag op dezelfde manier samen: we verdelen de tekst, meestal in tweeën, maar bij omvangrijke romans als Stalingrad in kleinere stukken, die we dan afwisselend vertalen. Als we allebei een paar hoofdstukken hebben vertaald, redigeren en becommentariëren we elkaars tekst. Omdat er in Stalingrad veel militaire termen voorkomen, legden we samen een terminologielijst aan, met naast elke term de Nederlandse vertaling en de bron. Toen onze vertaling af was, telde de terminologielijst maar liefst 29 bladzijden! Voor elk vakgebied hadden we ook een hulplijn, waaronder een expert in Russische militaire geschiedenis, een metallurg, een fysicus en een Russische native speaker. Voor de hoofdstukken die zich in een kolenmijn afspelen, namen we contact op met het Mijnmuseum in Heerlen. Els kreeg er een exclusieve rondleiding en een van de medewerkers las achteraf ook de mijnhoofdstukken voor ons na.

Als vertaler moet je je inleven in de personages, anders klinkt het niet oprecht wat je opschrijft. En het helpt als je dat met zoveel mogelijk zintuigen probeert te doen. Liedjes roepen bijvoorbeeld een bepaalde stemming op, en die stemming kan je leiden naar de juiste woordkeus. Daarnaast maken beelden een ingewikkeld concept vaak sneller en beter duidelijk dan de omschrijving zelf. En ook nieuwsgierigheid en onwetendheid spelen mee: als het personage Strum helemaal lyrisch wordt over de massaspectrometer, wil je ook weten hoe zo’n ding eruitziet. Op dezelfde manier moesten we bekend raken met realia als schaarkijkers, sperballonnen, teploesjka’s en ketelruimtes. Verder krijgen de geluiden veel aandacht in het boek. Je moet wel een beetje het onderscheid kennen tussen het gehuil van een Stuka en het geronk van een Junkers, anders wordt het voor de lezer allemaal één pot nat.

De uitgever had inderdaad gevraagd of we de Engelse editie van Robert Chandler als leidraad konden nemen. Maar we gaan natuurlijk geen Grossman uit het Engels vertalen. Het was dus nodig om eerst de brontekst bij elkaar te puzzelen op basis van de Engelse vertaling, een zwaar gecensureerde Russische editie en een handvol typoscripten. Tot zover zijn we niet afgeweken van de vraag van de uitgever. Maar al snel bleek dat Chandler niet altijd aangaf wanneer hij een fragment uit een typoscript had gehaald. Daarbij vertaalde hij heel vrij, waardoor het moeilijk te zien was op welke versie hij zich baseerde. Ook waren er veel inconsequenties in de tekst. Chandler kon die gladstrijken door zijn manier van vertalen, maar wij wilden dichter bij Grossman blijven. We hebben daarom veel in de typoscripten gespeurd naar missing links en stuitten daarbij op levendige details of passages die we de lezer evenmin wilden onthouden.

Het eerste wat ik doe is het boek lezen. Zo weet ik min of meer wat me te wachten staat: het verhaal, de sfeer, specifieke onderwerpen waarin ik me moet verdiepen, vertaalpuzzels. Dan begin ik te vertalen, maar ga tegelijkertijd aan de slag met die andere zaken. Ze zitten voortdurend in mijn achterhoofd en op momenten dat ik niet zit te vertalen ben ik daarmee bezig.

Ik weet inmiddels dat die eerste keer lezen lang niet alle aandachtspunten oplevert. Ook tijdens het vertalen duiken er altijd weer dingen op waar je als lezer overheen kijkt, maar als vertaler over struikelt. Dingen die de auteur in zijn verhaal heeft verwerkt zonder dat het meteen opvalt. Daarom doe ik de eerste ronde zo snel mogelijk. Hij levert een ruw geraamte op dat in volgende rondes, na meer denkwerk, opzoekwerk en gepuzzel, wordt verstevigd, bijgeschaafd en aangekleed.

De meest concrete uitdaging, dat waren natuurlijk de naam-anagrammen. De meeste waren van mensen die een vrij grote rol spelen, en daar kon ik natuurlijk niets aan veranderen, ik moest het doen met de letters die ik had. In één geval betrof het de naam van iemand die maar één of twee keer werd genoemd, en kon ik het mezelf wat makkelijker maken door die iets te wijzigen.

Dit soort puzzels, net als bijvoorbeeld rijmpjes of bijnamen, kom je als vertaler geregeld tegen, zeker in kinderboeken. Dat maakt het niet eenvoudiger, maar je krijgt er wel een zekere behendigheid in, plus het geruststellende vertrouwen dat je er uiteindelijk altijd wel uitkomt.

De grootste uitdaging bij dit boek was het taalgebruik, door de tijd waarin het speelt en de af en toe lichtelijk hypnotiserende vertelstem, met onder meer veel alliteratie. Wonderlijk genoeg leek die alliteratie bijna als vanzelf ook in mijn tekst te verschijnen, zo vaak zelfs dat ik me afvroeg of het niet te veel werd. Maar als ik de tekst dan nog eens overlas wist ik: nee, dit is precies zoals het moet zijn.

Dat is alsof je een moeder naar haar lievelingskind vraagt! Want het mag duidelijk zijn dat de volwassenen niet in aanmerking komen. Ik vond het mooie dat de kinderen stuk voor stuk een eigen karakter krijgen. Faye, Boudicca en Filiberto natuurlijk het meest, maar naarmate de anderen ‘wakker worden’ en een actievere rol gaan spelen, krijgen ook zij steeds meer eigens. Overigens was ik stiekem wel blij dat Boudicca op een gegeven moment spoorloos verdwijnt, hoezeer ik ook op haar gesteld ben, want anders had ze vast nog veel meer anagrammen gemaakt!

Maar goed, Faye is me natuurlijk het dierbaarst. Ik vind het heel mooi hoe zij in de loop van het boek groeit, niet zoals kinderen dat gewoonlijk doen, maar op haar geheel eigen en geheimzinnige manier.

Er zijn een heleboel dingen in dit boek die me zijn bijgebleven, en ik zou het ook een van mijn interessantste projecten willen noemen. Evelyn Roll weet buitengewoon goed wisselende stijlen te combineren met zeer diverse onderwerpen. Dat maakt het vertalen natuurlijk alleen maar leuker en uitdagender. En zeker als het boek ook inhoudelijk stof tot nadenken geeft. Zoals Rolls uitweiding over de zeer extreme opvoedingsmethode van Johanna Haarer, die met haar boek Die deutsche Mutter und ihr erstes Kind in Duitsland ten tijde van de nazidictatuur, maar ook een tiental jaren daarna nog, bij jonge ouders heel populair geweest blijkt te zijn.

De grootste uitdaging – en voor mij ook het lastigst te vertalen – waren de complexe passages over de hersenen. Dit was voor mij onbekend terrein en ik ben dan ook te rade gegaan bij een neuroloog, alleen al om te begrijpen wat er zich bij zo’n aneurysma en de daaropvolgende operatie allemaal afspeelt. Daarnaast heb ik in verband met het jargon dat in het ziekenhuis en tijdens het revalidatieproces gebruikelijk is, navraag gedaan bij mensen in mijn directe omgeving die in de medische wereld werkzaam zijn. Relatief gemakkelijk was voor mij alles wat met het Pools en Polen zelf te maken heeft, omdat ik ook uit het Pools vertaal.

Nee, speciaal onderzoek heb ik niet naar haar gedaan. Als een uitgever me benadert voor een bepaalde vertaling, lees ik altijd eerst het origineel. Zodoende had ik al een vrij goed beeld van Evelyn Roll. Maar dat was dan ook alle voorkennis die ik had. Gaandeweg de vertaling hebben we via de mail contact met elkaar gehad en gelukkig was ze heel coöperatief bij het beantwoorden van mijn vragen. Nadat het boek verschenen was, heb ik haar in Berlijn ontmoet, wat een heel bijzonder prettige kennismaking was.