Wat zou er gebeuren als hier opeens de pleuris uitbreekt, als ik opeens op een plek woon waar mijn vrijheid niet meer vanzelfsprekend is? Ik probeer daar zo veel mogelijk over na te blijven denken, hier waar alles ogenschijnlijk rustig is, dus lees ik de dichter Ilya Kaminsky (Odessa/Amerika), die aan het einde van zijn bundel Dovenrepubliek schrijft: I once found myself in a peaceful country. I watch neighbours open / their phones to watch / a cop demanding a man’s driver’s license. When the man reaches for his wallet, the cop shoots. Into the car window. Shoots. / It is a peaceful country. 

         Wat zijn we goed geworden in argeloos en lijdzaam toekijken, denk ik als ik de bundel dichtsla en in mijn leeshoek voor me uit tuur, de straat op. Wat zijn we goed geworden in van stilte waardigheid maken, denk ik, en sla de dichtbundel weer open bij het begin. Nog een keer wil ik zien hoe Kaminsky stilte en verzet op een gruwelijke (en soms komische) manier binnenstebuiten keert en aan elkaar verbindt. In Dovenrepubliek, waar hij me naar het bezette dorp Vasenka brengt, vraagt hij wat je eigenlijk kan doen als je land bezet wordt? En wat voor rol kunnen zwijgen, niet horen en stilte daarin spelen?

Wat kan Mamma Galja in Dovenrepubliek bijvoorbeeld meer doen, dan haar poppentheater in haar dorp Vasenka draaiende houden ondanks de bezetting en haar poppenspel-meisjes instrueren om in stilte de soldaten die haar woonplek innamen een voor een te vermoorden? Wat kan Mamma Galja doen als dit ontdekt wordt door de bezetter en al haar meisjes worden geliquideerd, alle vijftig? Wat kan ze doen als de Tednastraat in haar geliefde Vasenka vervolgens wordt gebombardeerd, als de moeders van de vijftig meisjes haar aanvallen omdat zij hen indirect de dood heeft ingejaagd? Is wat Mamma Galja heeft bedacht een kleine revolutie of wat minder lang uitgestelde executie? 

Galja zwalkt over het centrale plein van Vasenka, waar Alfonso, die een soldaat vermoordde in ruil voor een krat sinaasappelen, opgehangen is, en wordt van alle kanten aangevallen door mededorpelingen, die niet onderdrukt willen worden, niet gedood willen worden, maar ook geen verzet durven plegen. De enige weerstand die iedereen biedt (misschien de enige veilige weerstand om te bieden), is collectief pretenderen doof te zijn. Gezamenlijk wijzen de inwoners van het bezette Vasenka naar hun oren als Galja tegen hen schreeuwt nadat haar poppenspel-meisjes zijn vermoord. Ze sluiten geruisloos hun ramen. We horen je niet.

         In Dovenrepubliek, geschreven in 2019, toont Kaminsky een wereld die overal in het nu plaats kan hebben; in een land als Belaroes, Oekraïne, Rusland, in Moldavië, Georgië, in een wereld waar dorpelingen een eigen gebarentaal met elkaar bedenken, zodat de bezetter hen niet kan begrijpen. Ik lees over Sonja, net moeder geworden van Anoesjka, die weg wordt gevoerd in een pickup-truck en naakt tentoon wordt gesteld onder een banner met daarop de woorden TROOPS ARE FIGHTING FOR YOUR FREEDOM. Om haar nek hangt een bord: I RESISTED ARREST.

Ik lees hoe Sonja in haar ogen wordt gespuugd door soldaten, kort schiet een recent artikel van Michiel Driebergen (Trouw, maandag 13 juni,) door mijn hoofd: de Oekraïense Hanna, die Marioepol wilde verlaten, kon geen andere vluchtweg vinden dan via Rusland. Op deze vluchtroute moest zij door de zogenoemde ‘filtratie’ op een voormalig politiebureau. Er waren 4815 Oekraïners die gefiltreerd moesten worden, er waren pas 200 mensen aan de beurt geweest. Er was een keer per dag eten, het wachten duurde bijna een maand. Toen Hanna (na een steekpenning) eindelijk aan de beurt was, werd ze verhoord door de FSB: wat vond ze van Poetin, wat vond ze van Zelensky? Er werd een foto van haar gemaakt, haar telefoon werd binnenstebuiten gekeerd en gecheckt op pro-Oekraïense informatie. Terwijl de filtratie plaatsvond, stond er buiten een arrestatietruck klaar. In die truck verdwenen mannen die het niet hadden gehaald: soms alleen vanwege een like voor een bepaalde facebookpost.

Ik lees Kaminsky en vraag me af: wat als al deze 4815 te filtreren mensen naar hun oren hadden gewezen en hadden gedaan alsof ze doof waren? Zou dat hen hebben gered, of kan dat alleen in fictie en poëzie? Zouden ze dan, hoofdschuddend wijzend op hun oren, allemaal zijn weggevoerd in die arrestatietrucks? Our country woke up the next morning and refused to hear soldiers, schrijft Kaminksy, vrij vroeg in de bundel. De doofheid is dan nog een hoopvol gegeven, een reddingsboei, een stevige daad van verzet, die misschien wel het verschil gaat maken, waardoor de soldaten uiteindelijk misschien vanzelf vertrekken. 

De stilte helpt uiteindelijk niets, de inwoners van Vasenka worden uiteindelijk zelfs tegen elkaar uitgespeeld door de soldaten, zoals Galja tegen de rest van haar dorp, nadat haar verzetsactie in haar theater slecht afloopt voor de vijftig meisjes. Geweld beweegt in een cirkel. Wie laat wat toe en wie laat wat daarop volgt toe? Wie komt hier eigenlijk goed vanaf - niemand? Wie is er eigenlijk veilig?

Als inwoner Alfonso de soldaat heeft vermoord en van het dode lichaam af struikelt onder applaus en gejoel van de dorpelingen van Vasenka, schrijft Kaminsky: At the trial of God, we will ask: why did you allow all this? / And the answer will be an echo: why did you allow all this? Kort is Alfonso een verzetsheld, even wordt hij op handen gedragen. Dan wordt hij opgepakt. Op het centrale plein spoelen bezetters hem af met een hogedrukspuit. De inwoners van Vasenka die eerst nog juichten, kijken zwijgend toe. They take Alfonso, schrijft Ilya Kaminsky, and no one stands up. Our silence stands up for us.

Ik denk aan verhalen van mijn familie over vervolgingen, en mogelijke deportaties. Ik weet: Vasenka is nu, wat ik lees is nu, wat ik lees speelde ook in 2019, maar dit is ook Abchazië 1992, Tsjetsjenië 1999, dit is Georgië 2008, dit is Loegansk in 2015, dit is eender dorp in Zuid-Oekraïne in maart 2022. Dit is niet nieuw, laat Kaminsky zien. Deze bezetting en al zijn gevolgen is een gebeurtenis die overal, altijd, plaats kan hebben. 

Hanna haalde het trouwens, ze is nu in Spanje, na drie filtratierondes aan verschillende grensovergangen. Ze heeft niet gezwegen, maar blijkbaar de juiste antwoorden gegeven, door heel Rusland heen, tot ze in een ander, vrij, land was, waar ze kon zeggen: ik hoop dat Rusland over een jaar niet meer bestaat.