Mijn punt

Woorden doen ertoe. Wij leesgierigen weten dat. Gewillig laten we ons door uitzonderlijke fictiefiguren dwars door tijdvakken meevoeren, eindeloos over landgrenzen dwalen. We geven ons over aan de overdachte zinnen die onbekende werelden openbaren. Maar nu de werkelijkheid ons beklemt, de echtheid van het heden, hebben we misschien vooral behoefte aan begrip van het hier en nu: de beangstigend groeiend aantal autocratieën om ons heen, de aanstaande Tweede Kamerverkiezingen, Oekraïne, Gaza. En de vraag wat we kunnen doen. 

‘Elke goede roman versterkt ons vermogen om over onduidelijke situaties na te denken en de bedoelingen van anderen in te schatten.’ Ja, en toch zou ik hier graag een non-fictieboek naar voren willen schuiven, geen roman, en wel een boek van de man van het citaat dat je net las: de Amerikaanse historicus Timothy Snyder. 

Als we willen weten waar we staan, waarvoor we de straat op moeten, wat extreemrechtse leiders eigenlijk bedoelen als ze iets zeggen, dan biedt dit boek stof tot nadenken. Niet vanwege de mooie zinnen, maar vanwege de gebiedende wijs. De handvatten die hij geeft. 

Les 2: ‘Verdedig een instituut.’

Les 12: ‘Maak oogcontact en praat met elkaar.’

Les 16: ‘Leer van anderen in andere landen.’

Hoogleraar Snyder publiceerde in 2017 het boek Over tirannie, twintig lessen uit de twintigste eeuw. Een handzaam boek(je) met concrete adviezen onder het mom van: ‘geschiedenis herhaalt zich niet, maar bevat wel lessen’. Ook verkrijgbaar als graphic novel met tekeningen van Nora Krug. Dus wat houdt je tegen?

Artikel gaat verder na de aankondiging.

Als je dit boek eenmaal hebt gelezen, neem je zijn lessen mee in je dagelijkse trektocht door het nieuws, het brengt sporen aan in je gedachten en maakt verbindingen met andere ideeën die al langer in je hoofd ronddolen. Timothy Snyder, die na de herverkiezing van Donald Trump de Yale University achter zich liet en verruilde voor de universiteit van Toronto in Canada, trekt me met zijn lessen meer dan eens richting woorden van filosoof Hannah Arendt. Hij biedt me bescherming tegen mijn lafheid.

‘Ik denk dat het punt van lezen is dat één leven niet genoeg is’, zo ongeveer zei schrijver Deborah Levy het. Ik denk daar achteraan: elke dictator is te veel, dus laten we lezen. 

Les 1: ‘Gehoorzaam niet bij voorbaat.’

Snyder vervolgt: ‘De macht van een autoritair bewind wordt voor een groot deel uit vrije wil gegeven. In tijden als deze bedenken mensen van tevoren wat een repressieve overheid zal willen en gaan ze dat al doen, zonder dat het hun wordt gevraagd.’

Hannah Arendt schreef in Totalitarisme: ‘De ideale onderdaan van een totalitaire heerschappij is niet de overtuigde nazi, noch de overtuigde communist, maar de mens voor wie het onderscheid tussen feit en fictie en het onderscheid tussen waar en onwaar niet langer bestaan.’ Hitler wilde niet dat alle Duitsers nazi’s werden, hij wilde dat het volk zich niet meer met de politiek zou bemoeien zodat hij zijn gang kon gaan. Hij wilde dat het volk schouderophalend afhaakte, niet meer wist wat waar was en wat niet. Die onverschillige en afgestompte houding – numb in het Engels – was wat Duitsers tijdens de Tweede Wereldoorlog ook wel ‘interne emigratie’ noemden. Gewone Duitsers die niet meer meededen, afhaakten, zich in slaap lieten sussen. 

Les 10: ‘Geloof in de waarheid.’

Lees je de krant nog? Kun je er nog tegen? 

Les 9: ‘Koester onze taal.’ 

Letters doen ertoe. Met een van de eerste van zijn talloos veel decreten liet president Trump de term ‘lhbtiq+’ op alle Amerikaanse overheidssites vervangen door ‘lhb’. Transgender, intersekse, queer en meer bestaan niet meer. Zo is het woord ‘trans’ ook niet meer terug te vinden op de site van het Stonewall National Monument. De New Yorkse homobar waar de Pride-beweging in 1969 begon nadat trans personen, lesbiennes, homo’s en travestieten – zeg maar: barbezoekers – besloten de jarenlange intimidatie en het politiegeweld niet langer te accepteren. Volgens de urban myth zou de zwarte trans vrouw Marsha P. Johnson de eerste steen richting de politie hebben gegooid, waarna de lhbtiq+’ers massaal met de politie op de vuist waren gegaan. Marsha P. Johnson, Sylvia Rivera en Miss Major Griffin-Gracy. Hun namen doen ertoe. 

Over die letters. De grote gele tekst ‘black lives matter’ die na de dood van George Floyd tegenover het Witte Huis op de straatstenen was geschilderd, is ook weggehaald. De burgemeester van Washington voelde zich ertoe genoodzaakt nadat de Republikeinse partij dreigde miljoenen dollars aan federale steun tegen te houden. 

Dus als je nog eens iemand hoort verzuchten: ‘lh-blabla, lhbetcetera, al die letters, ik weet het allemaal niet’ denk dan hieraan: letters zijn mensen die worden uitgewist. 

Les 20: ‘Wees zo moedig als u kunt.’ 

In De menselijke conditie onderscheidt Hannah Arendt drie vormen waarop de mens actief kan zijn, of nog beter: de wereld kan vernieuwen. Arbeiden, werken en handelen. De termen arbeiden en werken lijken op elkaar, maar je moet ze als filosofische begrippen zien. Arbeiden is het uitvoeren van zaken die we nodig hebben om te overleven, denk aan slapen, brood bakken, ramen wassen. Het is repetitief, brengt niet veel voort, het is vooral biologisch noodzakelijk. Werken is iets maken, het produceren van goederen, het vormen van de natuur om de wereld bewoonbaar te maken. Het timmeren van een tafel, het voltooien van een project op je werk. De derde vorm van Arendts vita activa is handelen. In tegenstelling tot arbeiden en werken heeft handelen niet zozeer met de natuur te maken, maar het gaat over de wisselwerking tussen mensen onderling. Arendt achtte handelen de hoogste vorm van ‘de wereld vernieuwen’. Voorbeelden zijn: demonstreren, een politieke discussie met vrienden of een leesclub. In handelen tonen we onze menselijke verschillen én scheppen we iets nieuws.

Les 13: ‘Wees fysiek politiek actief.’

In weer een ander boek wees Arend op nog iets waaraan ik moest denken toen ik Timothy Snyder voor de eerste keer las. (Misschien, denk ik inmiddels, is Hannah Arendt ook een artikel in deze reeks waard.) We hoeven volgens haar niet eens zozeer bang te zijn voor het monster in onszelf. Ja, monsters bestaan – zie de parade van autocraten – maar de mens wordt vooral getergd door gangbare menselijke emoties. Het bij voorbaat gehoorzamen (zie: Les 1), het niet in verzet komen wanneer anderen worden aangevallen (Les 8: ‘Verzet u’). Lafheid is er ook zo een. 

Ik zag online een filmpje. ‘De beste analogie over de effecten van niets doen die ik tot nu toe heb gezien,’ stond erbij. Een jonge vrouw zit achter een tafel met een literfles verf (denk: lagere school) voor zich. Ze zegt: ik duw deze plastic fles naar de rand van de tafel, en ze schuift de fles richting de rand. Dan heb je drie opties, vervolgt ze: ik zet mijn andere hand erbij en duw de fles extra hard richting rand. Of ik geef tegendruk door met mijn andere hand de fles de andere kant op te duwen. Of ik doe niks en kijk hoe ik de fles over de rand duw. 

Dit is de reden waarom neutraliteit geen optie is als het om onderdrukking gaat, zegt de vrouw. Want hoewel er drie opties zijn – mee duwen, tegen duwen en niks doen – zijn er slechts twee uitkomsten: de fles valt van de tafel of niet.

Angstvallig hou ik me aan het boek van Snyder vast, ik lees zijn twintig lessen regelmatig door. Het zet me terug in deze wereld, in het hier en het nu, en vertelt me wat ik kan doen. ‘Wees zo moedig als u kunt.’ Les 20. Ik probeer het omdat ik vrees dat als het te laat is, ik te laf zal zijn. Dat is mijn punt.