In Sacha Bronwassers ‘Luister’ is zien minstens zo belangrijk als luisteren

Word ILFU Member en steun onze schrijvers en verhalen

Vertel me meer

Thema 1: kijken versus zien

Woorden die ogenschijnlijk synoniem aan elkaar zijn, maar toch nét iets anders betekenen – het een doe je alleen wat bewuster dan het ander. Wat onze zintuigen betreft is het verschil tussen kijken en zien uiterst geschikt voor het benadrukken van dit nuanceverschil tussen beide. Horen versus luisteren heeft dat ook, maar de rest van ons waarnemend vermogen lijkt minder geschikt voor dergelijke taalspelletjes: aanraken versus voelen, misschien? Maar dan: ruiken versus, ja wat eigenlijk?

We zijn het vaker tegengekomen in populaire cultuur, dit taalfenomeen rondom de zintuigen. In de film White men can't jump (1992) voeren Wesley Snipes en Woody Harrelson een felle discussie over of witte mensen Jimi Hendrix wel echt kunnen horen, of dat ze alleen tevergeefs naar Jimi proberen te luisteren.

Horen versus luisteren in 'White men can't jump'

Zo ook in Luister, waarin de bekende fotograaf Flo aan haar studenten leert dat kijken en zien niet dezelfde dingen zijn. In Thomas de Veens recensie van de roman in het NRC, haalt hij dit fragment aan:

‘Er is een verschil tussen kijken en zien’, leerde Flo aan de studenten, net als ‘wat er aan registratie voorafgaat’. Flo’s vuistregels waren even handzaam als vaag: ‘Wie ziet kan vertellen. En wie vertelt legt vast. We hebben de taal nodig om onze ogen te helpen.’

NRC, 23 feb '23

Je kunt kijken wat je wil, maar pas wanneer je iets ziét, registreer je het ook. Het is deze kunst van het zien die Bronwasser zich jarenlang eigen maakte als kunsthistoricus en curator. Bo van Houwelingen schreef in De Volkskrant over Bronwassers debuutroman Niets is gelogen (2019):

Bronwasser toonde met treffende details, overtuigende beeldspraak en geanimeerde beschrijvingen ook aan te beschikken over het observatievermogen van een geoefend kunstkijker: iemand die niet oppervlakkig kijkt, maar bewust registreert en betekenis geeft.

VK, 16 feb '23

Registreren en betekenis geven. In Luister is dit natuurlijk ook een belangrijke opdracht aan ons als lezers: let maar goed op, want alleen dan zie je de patronen, ontdek je de draden waarmee dit knappe verhaal aan elkaar geweven is. Dat is een knap staaltje verteltechniek – het aloude show don't tell, want Bronwasser laat vooral zien zodat wíj weer kunnen zien. Zonder oordeel en vol mededogen, vindt Kees 't Hart in de Groene Amsterdammer:

Hoe makkelijk was het voor Bronwasser geweest om voor de zoveelste keer een Frans bourgeois gezin in hun arrogantie en benepenheid te kakken te zetten. Of om kunstacademies weer eens te bespotten. En om ‘au pairs’ weer eens slachtoffer te maken van onwetendheid. Bronwasser laat er een andere blik op los, geen bitterheid alleen, ook geen ironie, maar voorzichtig mededogen, zonder dat ze zich daarop laat voorstaan. [...] Ze laat in deze roman zien wat er te zien is, zonder wijsneuzerige preken over wanhoop en verdriet.

De Groene, 8 mrt '23

Thema 2: kijken en bekeken worden

Flo is fotograaf, docent, mentor, guru – en protagonist Marie haar discipel. Sacha Bronwasser zegt het volgende over de keuze voor fotografie als onderwerp in haar 21 vragen-interview in de Groene Amsterdammer:

Ik koos fotografie omdat deze roman met name gaat over kijken en bekeken worden. Zelfs het meest droge portret is een interpretatie van de fotograaf. De invloed van een fotograaf is zo groot.

Groene, 15 mrt '23

Wat dat bekeken worden betreft: hier gaat Flo bij Marie een flink aantal grenzen over, zo blijkt in wat misschien wel de schokkendste scène van de hele roman is – en dan hebben we al grafische beschrijvingen van de aanslagen in Parijs achter de kiezen. Grensoverschrijdend gedrag komt in vele vormen, en het was voor Bronwasser dan ook een bewuste keuze om eens andere voorbeelden te tonen dan alleen seksueel overschrijdend gedrag, zo vertelt ze ook in gesprek met Eva Crutzen en Klaas Dijkhoff bij Eus' Boekenclub.

Foto: Wim Sneller

Maar niet alleen Flo gaat over grenzen met haar voyeurisme, haar bekijken. Ook Maries werkgever Philippe Lambert bekijkt constant – hij stalkt zijn au pairs om redenen die lang onduidelijk blijven. En ook hier, als het gaat om wat er nu precies aan de hand is met die Philippe Lambert, besloot Bronwasser de voordehandliggende route te vermijden:

Het leukste moment was toen ik begreep wat er met Philippe aan de hand was. Ik wist dat er iéts met hem was, en had al van alles bedacht, maar dat paste allemaal niet, werd te plat. Toen begreep ik ineens dat hij een gave had waardoor de toekomst en het verleden verbonden worden.

De Groene, 15 mrt '23

Zien, kijken en bekeken worden. Er ligt zoveel nadruk op dit zintuig dat de ware reden achter de titel Luister op het eind des te meer als een tragische verrassing komt. Het is slechts een van de vele elementen die deze roman zo ingenieus maakt. Tijdens onze Book Club-avond op dinsdag 27 juni praat ik er graag met je over verder.