Op zoek naar hét verhaal

In Bronwassers debuutroman Niets is gelogen (2019) is verteller Gala op zoek naar een verhaal. Beter nog: ze zoekt hét verhaal, de waarheid over een avond waarop een kleine gebeurtenis iets groots heeft losgemaakt. Ze spit door haar eigen geheugen en herinneringen, bevraagt de vier andere aanwezigen. Allemaal hebben ze de avond, van het ‘decor’ tot de ’spelers’ nét wat anders in hun geheugen. Geen van allen reconstrueert dezelfde tafelsetting in het restaurant, ieder beschrijft het interieur anders. Sommigen zijn hun eigen belevenissen van die avond waar niemand anders bij aanwezig was vergeten, herinneren het zich pas weer als iemand een ander hen eraan herinnert. Als de waarheid onderhevig is aan het perspectief van het individu, wat is de waarheid dan? 

Waar in Niets is gelogen ons aller imperfecte geheugen deze vorm aanzwengelt, is het in Luister (2023) belangrijker wie het verhaal vertelt. In Bronwassers beide boeken wordt het verhaal verteld aan de hand van een reconstructie, die tegelijkertijd een zoektocht naar een waarheid is. 

Wat is de rol van de auteur?

Elke literatuurstudent krijgt het mee, en hoofdpersoon Marie uit Luister ook in haar theorielessen (“Let op!”, lijkt Bronwasser hier te zeggen): wat is de rol van de auteur? Een vraag die je onmogelijk kunt stellen zonder Roland Barthes aan te halen. Zijn La mort de l’auteur (1967) – de dood van de auteur – is het sleuteltje voor de deur waarachter deze vraag hevig bediscussieerd wordt. 

Barthes schreef niet bepaald voor de mensen met de korte aandachtsspanne, maar kort samengevat is het zijn theorie dat je sterft als auteur op het moment dat je een verhaal de wereld in helpt. Alles wat je zelf in het verhaal hebt gestopt, al je intenties en mogelijke hoop op hoe de lezers het interpreteren: het is niet meer relevant. De lezer leest, de lezer interpreteert en draagt al haar eigen ervaringen mee, al haar eigen kennis en associaties en herinneringen, en ziet opeens een compleet ander verhaal in het boek dat je zo zorgvuldig hebt samengesteld. Zo ook voor het nummer dat je hebt geschreven. Het schilderij waar je zoveel verborgen elementen aan hebt toegevoegd, voor ware speurders. De fotoserie die je hebt gemaakt. 

Maar wat als iemand jouw verhaal voor je schrijft? Wat als iemand het van je afneemt, nog voor je het zelf hebt kunnen vertellen, nog voor je wist dat er een verhaal te vertellen was? Wat blijft er dan nog voor jou over? De auteur is misschien wel gestorven nadat ze je verhaal heeft verteld, maar het personage blijkt springlevend, wordt overgegooid als een bal, van lezer naar lezer, van recensent naar docent. En wat als het personage ook persoon is?

Het verhaal terugnemen

Bij het lezen van de boeken van Sacha Bronwasser moest ik ook denken aan de realityshows die ik zo nu en dan graag kijk. Deelname garandeert dat het productieteam ervoor kiest je verhaal op een bepaalde manier aan de wereld te presenteren: de manier die voor het publiek het meest shockerend, schandalig, aantrekkelijk is. De deelnemers zijn zich er inmiddels, in deze wildgroei van reality-tv, veelal van bewust. In The Ultimatum: Queer Love zegt kandidaat Aussie op een gegeven moment tegen medekandidaat Mildred: “I feel like you say shit on camera to make me look bad, mate.” In een interview, nadat de show voor het eerst uitgezonden is, wordt kandidaat Vanessa gevraagd: “Do you think you got an honest edit?” Denk je dat je in de montage op een eerlijke wijze geportretteerd bent? Met omwegen – misschien door een contractuele verplichting – antwoordt ze van niet. Dit is niet hoe ze is, dit is niet het verhaal dat ze zelf zou vertellen.

Natuurlijk, aan een realityserie meedoen is bij voorbaat de macht uit handen geven, overschaduwd door een bepaald soort hoogmoed waarin je jezelf vertelt dat jij er wél goed uit gaat komen. Maar dat is het punt niet. Deelnemers aan realityshows verschijnen vaak naderhand nog wekenlang in podcasts en interviews, plaatsen nog maar eens een filmpje op hun Instagram waarin ze nu hun ‘echte’ verhaal vertellen. Het is zo immens begrijpelijk, zo menselijk vanzelfsprekend, de behoefte om je perspectief te vertellen, het verhaal terug te nemen, gezien en begrepen te worden. Hier ben ik, een mens met een verhaal, ik besta, luister naar me.

In Luister gaat fotografe Flo nog een stap verder dan de meeste realityshowproducenten – of misschien is ze wel precies als een realityshowproducent. Ze monteert het verhaal van Marie achteraf niet alleen op een manier die haar uitkomt, nee, ze schrijft mee, ze stuurt, ze duwt, ze manipuleert. Ze verzamelt al het materiaal, creëert zelf wat er nog ontbreekt, en Marie is een kleipoppetje onder Flo’s studiolampen: zacht, kneedbaar. En dan, wanneer het verhaal af is, stuurt ze het de wereld in. Het is uit haar handen, het is nu voor de wereld om te ‘lezen’. Volgend verhaal. En Marie? Marie kan zich niet tot sociale media wenden, dat is er nog niet in de jaren tachtig, er zijn geen podcasts. Bovendien: is het niet een eer, zo in de spotlights te staan en de muze van een gerenommeerd fotograaf te zijn? Ze kan niemand haar verhaal vertellen, ze is niet de interessantste verteller van het verhaal. Ze vlucht naar Parijs. Marie bestaat niet meer. Niet in Nederland in ieder geval. Ze hield al op met bestaan op het moment dat Flo besloot een personage van haar te maken.

Alle verhalen zijn op een bepaalde manier waar

Bronwasser laat ons zien dat niet één van de verhalen alleen de waarheid is: iedereen is een onbetrouwbare verteller. En ook dat alle verhalen op een bepaalde manier waar zijn – niets is gelogen. Maar ze lijkt ons ook te waarschuwen om op te letten wie het verhaal vertelt, en op te letten wie het verhaal níét kan vertellen. 

Jaren later pas, wanneer er ook de afstand van tijd is, of misschien pas wanneer Flo het vermogen is verloren op haar manier verhalen te laten zien, lukt het Marie eindelijk om haar eigen versie van de geschiedenis te vertellen. Ze neemt het op als een gesproken monoloog,  stuurt het alleen naar Flo, hoeft niets publiekelijk recht te zetten. Als iets gezien wordt, verteld en vervolgens gehoord wordt, bestaat het. Marie is niet meer een personage, ze is een mens, ze heeft eindelijk een verhaal. Luister. 

De macht van de verteller. ILFU hoofdredacteur Gijs Wilbrink en ik praten er graag verder met je over tijdens onze Book Club met Sacha Bronwasser op 27 juni. En als we er daarna nog steeds geen genoeg van kunnen krijgen: het thema van ons festival dit jaar is 'What's the story?'. De hele festivalperiode gaan we op zoek naar vertellers en hun verhalen, de onvertelde verhalen, de toegeëigende verhalen, en de teruggeclaimde verhalen. Kijk in onze agenda voor alle evenementen.