In de laudatio voor Wormmaan prees de jury van de Libris Literatuurprijs 2022 de literaire verbeeldingskracht van Heitman. Want dat heb je, als je twee grote culturele omwentelingen aan elkaar weet te verbinden via een erwt: ‘Dankzij dit simpele plantje, met zijn vlinderachtige blaadjes en bloemen als feestelijk paarse vaantjes, becommentarieert Heitman onze omgang met het ecologisch systeem en onze omgang met de menselijke verscheidenheid.’

Vorige week hadden we het over meerstemmigheid en de verschillende perspectieven waaruit de roman is opgebouwd en we zagen al dat de vormende kracht van andermans blik een van de centrale onderwerpen is. Je kunt Wormmaan bestempelen als ideeënroman, een boek dat vooral draait om het uiteenvouwen van een bepaald wereldbeeld. In de visie van Heitman zijn maakbaarheid en natuurlijkheid belangrijke begrippen, en die spelen een grote rol in de ideeënvorming rondom de twee hoofdthema’s – ecologie en gender.

Misschien heb je al gemerkt dat de roman vol parallellen tussen de twee verhaallijnen zit, en begint het al lezend een steeds hechtere eenheid te worden. We zien in beide tijden de erwt terugkomen, en de verwarring over gender bij Elke en Ra. De steen waar Elke mee rondloopt wordt gespiegeld door de tweeslachtige Moedersteen van de Natufiërs. Het begin van de landbouw loopt door tot de discussies over de Oostvaardersplassen. En natuurlijk zijn er in beide tijden de priemende ogen van de ander: ‘Kijken vormt, zoals aanhoudende wind een vliegden scheef doet groeien’, denkt Elke. ‘We boetseren elkaar en later onszelf in de gewenste vorm.’

Je begint je met Heitman af te vragen in hoeverre we als mensen eigenlijk inzien dat we zelf onze wereld vormgeven. Denken we dat de pompoenen en erwten in onze boodschappenmandjes natuurlijk zijn? Weten we nog dat die het resultaat zijn van negenduizend jaar landbouwgeschiedenis, en dus van menselijk ingrijpen? Realiseren we ons voldoende dat we noties als mannelijkheid en vrouwelijkheid door de eeuwen heen zelf cultureel hebben ingevuld? En als we dat zijn vergeten, als we de dingen die we zelf hebben gemaakt als natuurlijk zijn gaan zien, wat zijn dan de gevolgen voor alles en iedereen die niet voldoet aan de door ons bedachte criteria voor natuurlijkheid?

Ik werd midscheeps geraakt door de dagelijkse worsteling die het voor Elke is dat ze blijkbaar niet voldoet aan de verwachtingen die de buitenwereld van een vrouw heeft. De mooiste – en tegelijk ook grappigste – passages in de roman vind ik de tirades die ‘de vrouw die ik nooit werd’ tegen Elke houdt. Die vrouw, een personage op zich, valt te lezen als de blik van de buitenwereld die Elke geïnternaliseerd heeft:

Onze ideeën over vrouwelijkheid en mannelijkheid oprekken door een parallel te trekken tussen evolutionaire processen en genderverhoudingen, zodat er wat meer bewegingsvrijheid komt voor iedereen – zo had ik er nog nooit over nagedacht.

Op welke manieren heeft Wormmaan jullie al aan het denken gezet? Ik ben heel benieuwd, laten jullie het weten in de comments of in de mail?