Lezen als vorm van bewustzijnsverruiming

Steeds vaker heb ik het gevoel dat ik down the rabbithole in een spiegelwereld terecht ben gekomen. Te vaak durf ik niet aan anderen te vragen of zij dat gevoel ook hebben. Of ik nou krantenberichten lees, een marathoninterview met een bekende acteur kijk of een politiek debat volg, keer op keer denk ik: ben ik nou gek?

Relativisten en mensen die gebaat zijn bij de heersende structuren in de wereld hoor ik zeggen: dat heb je nou eenmaal in gepolariseerde tijden, dan groeien de tegenstellingen waarna je fijntjes geadviseerd wordt uit je ‘bubbel’ te stappen. Mijn bubbel. Je zou eens moeten weten hoe blij ik ben dat ik mijn bubbel gevonden heb, denk ik dan.

Mijn hele leven lang ben ik al op zoek naar een bubbel waar ik me veilig in kan verschuilen en hoewel de jarenzeventigbakstenen met bruin vloerkleed bedekte ruimte die de openbare bibliotheek in Leiden toen was weinig gemeen had met de hallucinerende onderwereld waar Alice in terecht was gekomen, had ik toch de ervaring dat ik met het lezen van fictie een nieuwe, geheime wereld betrad. Als puber begreep ik (al) weinig van wat er in de werkelijke wereld gezegd werd, pas toen de fictie bezit van me nam kreeg de werkelijkheid een vorm waarin ik me thuis voelde. Het ging niet om het scheppen van orde in de chaos, of om de (h)erkenning van mijn eigen ontkiemende gevoelens, nee ik leerde een geheimtaal waarmee ik de voor mij vaak onbegrijpelijke taal en het nog vaker onbegrijpelijke handelen van mensen leerde ontcijferen. Schrijvers kunnen mensen en hun daden lezen als geen ander, en zonder hun vertaling van wat het leven behelst was ik vrees ik stuurloos geworden op deze aarde.

Lezen wordt ons vaak als empathiemiddel aangeboden, of als de manier om je in te kunnen leven in iemand die totaal anders is dan jij. Dat is waar, maar het werkt alleen in combinatie met een proces dat daaraan vooraf moet gaan wil het wondermiddel werken: bewustwording.

Rebecca Solnit, voor mij een van de helderste duiders van verschuivende tijden formuleert in haar essaybundel Wiens verhaal is dit?*  heel helder wat dit proces inhoudt:

uit: Wiens verhaal is dit (Uitgeverij Podium, 2019, vertaald door Martine Woudt en Karina van Santen)

Verbod versus verbeelding. Ik denk dat hier het contactpunt ligt van de tegenkracht die ik ervaar wanneer ik denk dat ik gek word. Naarmate de bewustwording van grotere gerechtigheid en gelijkwaardigheid in de wereld toeneemt, neemt de tegendruk toe, een proces dat zich eerst geleidelijk en dan plotseling heeft voltrekt, zoals tektonische platen druk opbouwen tot ze met een schok verschuiven. De tegendruk komt altijd van de mensen die de macht hebben en willen behouden, en de wapens die ze bereid in te zetten en de creatieve leugenachtigheid die ze daarbij hanteren zijn grenzeloos. Vernietiging en onderdrukking bestaan in de eerste plaats uit de onwil om te luisteren. Om je bewustzijn te vergroten en daarmee ruimte in je hoofd te creëren voor de beleving en gevoelens van een ander (denk ook aan Zomergasten afgelopen zondag met het fragment waarin Godfried Bomans tegen zijn dogmatisch gelovende broer zei: ‘Ik geloof dat ieder mens de opdracht heeft het bewustzijn zo groot mogelijk te maken.’) De winst die dit oplevert valt helaas buiten het reguliere beloningsysteem: je krijgt er geen geld voor, geen status, geen macht, geen applaus. Het enige wat je ervoor terugkrijgt is een nieuwe blik, een groter vizier waardoor je de wereld kunt beschouwen.

Als er iets is wat je als bezoeker van een literair festival aangeboden krijgt is het dit vizier waarmee je de reikwijdte van je verbeelding vergroot. Voor al die mensen die gezegend zijn met een grote gevoeligheid en die geweld niet verdragen (en vergeet nooit: wij zijn ook met velen), is er maar één wapen: de mogelijkheid een andere wereld voor te stellen, en die elke dag, elke keer weer aan elkaar voor te stellen, zodat we elke dag een beetje meer voelen dat die wereld mogelijk is.

Met deze insteek nodigen we onze gasten uit voor de twee Exploring Stories-dagen**. We bieden stoelen aan schrijvers die onze blinde vlekken benoemen, die vertellen over ongekende levens, over soms onmenselijke situaties waarin ze door middel van hun woorden en boeken hun waardigheid proberen te behouden. We geven het woord aan schrijvers – en niet aan schrijvers alleen, ook aan de natuur, de dieren, de aarde – die aanhoudend en zonder omhaal van woorden verhalen over mensen die in armoede moeten opgroeien, over mensen van kleur die letterlijk ziek worden van het chronische  racisme waaraan ze worden blootgesteld;  over vrouwen die keer op keer te maken krijgen met fysieke vernedering en onderdrukking, culminerend in femicide. De Native-Americans krijgen dankzij Tommy Orange hun eigen stem, en ook maken we in navolging van Belle van Zuylenringwinnares Svetlana Alexijevitsj ruimte voor de vrouwenstemmen in de gruwelijke oorlogen die op dit moment woeden. We horen de Queer-stemmen die hun eigen plek binnen het opgelegde familiesysteem zoeken, en we verkennen het Afrofuturisme waarin de verbeelding ruimte creëert voor een nieuwe wereld waarin gemarginaliseerde groepen zich kunnen bevrijden van onderdrukking en vernedering.

Zo maken we, binnen de bescheiden marges van de literatuur, ruimte waarin bewustzijn kan groeien, waarin we leren ruimte te maken voor elkaar en elkaar die ruimte ook daadwerkelijk gunnen, en dat alles met maar één handeling, namelijk door simpelweg te luisteren.

Exploring Stories – de weekender

Dit jaar duurt Exploring Stories voor het eerst twee dagen. We vonden het belangrijk om de extra dag een eigen stem te geven, de stem van de woordloze maar wel degelijk communicerende natuur, de talen van de natuur en de stemmen van de mensen die meer dan anderen een verbinding kunnen leggen tussen al deze werelden. Deze dag hebben we Nature’s Narrative genoemd en je kunt er hier alles over lezen. Hieronder koop je tickets voor het hele weekend.