Door de weerstand heen lezen

‘Wat gebeurt hier?’ krabbelde ik op pagina 221 van Wormmaan vertwijfeld in de kantlijn. Hoofdpersonage Elke ligt in de kruipruimte onder het tuinhuisje van haar oom, op het Waddeneiland waar ze met haar erwtenproject bezig is, als ze plots gemurmel hoort. Het zijn de wormen, die tegen haar beginnen te praten: ‘Wolharig mollemens, vierpotig labiel. Zo graag wil je je ziel verpatsen. Pech, wij hoeven ‘m niet, wij talen er niet naar – taal die, tussen twee haakjes, niet door ons is gemaakt – je doet er maar mee wat je wilt.’

Lezen is een solitaire aangelegenheid, en meestal is precies dat er ook de aantrekkingskracht van. Jij en het boek, met je eigen gedachten in je eigen wereld. Maar soms gebeurt er iets waardoor je uit die zalige willing suspension of disbelief wordt geslingerd en je jezelf afvraagt: wat moet ik hier nou weer mee? Het deed me denken aan die keer dat een collega me aanraadde om Mulholland Drive, een tamelijk surrealistische film van David Lynch, samen met iemand te kijken: ‘Dat moet je niet in je eentje op de bank betekenis proberen te geven.’

Ik was niet de enige die al lezend even haperde. In NRC noemde Judith Eiselin Wormmaan ‘een nogal verwarrend groeisel’. En in de podcast Boeken FM biechtte Charlotte Remarque op dat ze af en toe het gevoel had te dom te zijn voor deze roman. Ergens lijkt het ook wel passend dat ik als lezer even in verwarring ben. De hele roman gaat het om de verwarring van Elke, de verwarring rondom Ra. Het is alsof Heitman ermee over wil brengen: zo voelt dat dus. Persoonlijk vind ik het altijd de spannendste uitdaging om door de weerstand heen te lezen, een soort literaire crossfit. Er schuilt een zekere schoonheid in het aanvaarden dat je iets niet meteen begrijpt, misschien wel nooit helemaal zult begrijpen.

In Boeken FM werd duidelijk dat het expliciet maken van je eigen weerstand juist kan helpen om dieper tot een roman door te dringen. Nadat Charlotte haar bedenkingen op tafel had gelegd, ontspon zich een interessant gesprek. Ellen Deckwitz kwam met een mooie interpretatie van de pratende wormen, die volgens haar staan voor ‘de verbondenheid met alles wat leeft’. Waarop Joost de Vries aanvulde dat het boek relativeert dat de mens het middelpunt van het bestaan is, en daarmee de norm voor alles. Die wormen maken duidelijk dat zij de mens wel zullen overleven.

 (Klein uitstapje: in dat opzicht past Wormmaan in een bredere trend van romans die zich bezighouden met ecologische vraagstukken en de rol die de mens daarin speelt. Aan de Universiteit Utrecht maakten studenten Nederlands daar een heel lezenswaardige site over.)

 ‘Er is geen oplossing, enkel volharding in het zoeken,’ denkt Elke tegen het einde van de roman. Misschien is Wormmaan net als Mulholland Drive een kunstwerk dat gaat om het zoeken van betekenis, en misschien kun je daar meer van vinden door het er met anderen over te hebben. Gelukkig zijn wij in de omstandigheid dat we ook met de auteur zelf in gesprek kunnen over – wat mij betreft – een van de slimste, aangrijpendste, leerzaamste, meest gelaagde romans van het afgelopen jaar. 

En dan hebben we het hier nog niet eens over Heitmans precieze stijl, haar aanstekelijke natuurlyriek gehad. Welke onderwerpen heb ik in deze drie afleveringen nog meer gemist? Laat het vooral weten in de comments, dan praten we erover verder, hieronder en aanstaande maandag tijdens het sluitstuk van deze Boekenclub.  

Daar kijk ik zeer naar uit, hopelijk tot dan!